Een overheids theodicee: waarom de overheid niet ingreep bij Q-koorts

© Robin van Lonkhuijsen/ANP

„Waarom”, zei Brunninkhuis maandagmorgen aan het begin van de rechtszitting in Den Haag, waar 297 Q-koortspatiënten de staat aanklaagden wegens nalatigheid, „hoor ik wel dagelijks over weercodes geel op Terschelling? Over gevaarlijke stoffen, wateroverlast, gifwolken?” Maar waarom kon de Staat der Nederlanden hem en tienduizenden anderen dan niet beschermen tegen wat een gevaarlijke, invaliderende en zelfs dodelijke ziekte bleek te zijn?" [1]

Het verweer was: "dat de overheid en haar wetenschappelijk adviseurs destijds essentiële zaken over Q-koorts niet wisten. Sterker, de overheid dacht dingen te weten die achteraf onjuist bleken. Bijvoorbeeld dat de ziekte vooral kon worden opgelopen door mensen die direct met dieren in aanraking kwamen" [1]. Later bleek dat Q-koorts via de lucht van dier op mens overdraagbaar.

In totaal zijn voor zover bekend 74 mensen overleden aan de ziekte en bijna vijfhonderd mensen chronisch ziek geworden." [2]

En toen de overheid wel over de juiste kennis beschikte, zijn onmiddellijk maatregelen genomen (zoals het vaccineren van tienduizenden geiten, etc).

Samenvatting: we wisten het niet, en toen we het wel wisten hebben we onmiddellijk maatregelen genomen. Dus de Overheid valt niets te verwijten.

Overheids-theodicee

Ik noem dit een 'overheids-theodicee' omdat de landsadvocaten de Overheid verdedigen ten opzichte van de slachtoffers en nabestaanden. Bij een 'echte' theodicee verdedigen theologen God tegenover de slachtoffers [3]. Ze geven redenen waarom God niet ingreep. In eerste instantie is het moeilijk te begrijpen waarom God niet ingreep. Want hij is ALWETEND (hij wist alles, dus "ik wist het niet" zoals de Overheid aanvoerde is voor de Alwetende geen excuus); hij is ALGOED (Gij zult niet doden, etc); en hij is ALMACHTIG (dus hij had hoe dan ook –desnoods op een voor mensen niet-detecteerbare manier via het onbewuste– kunnen ingrijpen).

Een moreel-religieus mens (theodicee)

Wat is de verdediging van Gods advocaten? "Het kwaad is God niet aan te rekenen" [3]. En waarom? Het is een enorm lang en gecompliceerd betoog, maar de eindconclusie is dat Q-koorts een verrijking is voor de samenleving, zodat geitenhouders, (overlevende) patiënten (?), journalisten, advocaten, ministers en ambtenaren zich kunnen ontwikkelen tot volwaardig moreel-religieuze wezens. Keuzevrijheid en vrije wil zijn hierbij de sleutelwoorden. Dat er hierbij slachtoffers vallen is een neveneffect. God heeft mensen een vrije wil gegeven, verstand, (maar beperkte kennis) en een basaal moreel besef [4], en tenslotte voorziet hij in meer dan voldoende rampen om hun morele capaciteiten 'te oefenen'.

Mijn bezwaar: op deze manier worden medemensen als middel gebruikt om een hoger doel na te streven. En dat is onethisch, omdat je mensen nooit als middel, maar uitsluitend als doel mag behandelen (Kant).

De advocaten van God vergeten daarbij nog een 'klein' detail: je moet wel levend en gezond zijn om je te kunnen ontwikkelen tot een 'moreel-religieuze' persoon. De doden kunnen zich nu eenmaal niet ontwikkelen tot moreel-religieuze personen (Anne Frank). Wat voor de één een fout is, is de ander zijn dood. En die doden waren te voorzien. Immers, mensen zijn niet alwetend, en maken fouten, zelfs als ze een juiste moraal hadden, dus het is voorspelbaar dat er veel doden zullen vallen. Het meest fatale argument is dat het hele plan van morele ontwikkeling, hoe goed bedoeld en hoe sympathiek, principieel onuitvoerbaar is als IEDEREEN mee moet kunnen doen. Doden (de slachtoffers) kunnen nu eenmaal niets leren. Het lijkt een plan voor een beperkt aantal mensen. Niet voor iedereen. Wat heeft Nicole van den Hurk er van kunnen leren (ze is dood)? Wat heeft de dader (verkrachter) er van kunnen leren? (hij leed aan een ziekelijke stoornis van de geestelijke vermogens). Wat kunnen die miljoenen mensen met een lichamelijke of geestelijke ontwikkelingsstoornis überhaupt leren? [4], [8], [9].

Er kleeft nog een verontrustend bezwaar aan deze theodicee: iets wat we niet van de overheid zouden accepteren, nl. ze had de kennis, ze had de macht en de juiste morele waarden, maar ze deed niets, zouden we wél van God accepteren? God is minder dan de Overheid? We stellen hogere eisen aan de Overheid dan aan God? En hogere eisen aan een gewoon mens dan aan God? [5]. Waarom doen theodicee-theologen dat toch? 

De enige uitweg: omdat God imaginair is, kan hij niet handelen. Hij moet echt bestaan om te kunnen handelen [5]. We stellen eisen aan de overheid omdat ze bestaat, onze morele waarden deelt en de kennis en de macht heeft om in te grijpen.
Moderne theologen [6] hebben er geen moeite meer mee om te erkennen dat God imaginair is. Vroeger dachten ze dat God écht bestond en écht ingreep [7]. Het zou wel zo duidelijk en zo eerlijk zijn als moderne theologen gewoon zouden erkennen dat een imaginaire God niet kan handelen, niet kan ingrijpen. 

Vorige blogs over dit onderwerp

• De Alwetende, Almachtige, Algoede en de vrijheid en verantwoordelijkheid van de mens, 10 nov 16
• De Alomtegenwoordige, Alwetende, Almachtige, Algoede hoeft niets te doen, 7 nov 16
• God en het mysterie van de 147 onopgeloste moorden, 2 nov 16
• Kijkt een filosoof wel eens uit het raam? 31 okt 16

Noten

1. Overheid greep ‘veel te laat’ in tegen Q-koorts nrc 17 oktober 2016 
2. Q-koortspatiënten verwijten Staat nalatigheid, NOS 17 okt 2016
3. Een moreel-religieus mens (theodicee) zondag 20 november 2016. Merk op dat de AAAA-God uit het verhaal is verdwenen, maar de AAAA-God is het vertrekpunt van iedere theodicee. Dus die denken we erbij.
4. verstandelijk gehandicapten (bijv.: 'Downers') en mensen met lichamelijke stoornissen zoals verlamming, (erfelijke) progressieve spierziektes, locked-in- en coma patiënten, en mensen met een psychische of psychiatrische stoornis (zoals Autism Spectrum Disorders) kunnen niet (ethisch) handelen. "More than 3.5 million Americans live with an autism spectrum disorder" (Autism society), wereldwijd een veelvoud daarvan. Wat is hun taak in het Grote Plan voor morele ontwikkeling?
5. Een moreel mens, is niet een mens die ethische multiple-choice vragen juist kan beantwoorden, maar handelt naar zijn kennis en inzichten. Peter Singer (1997) The Drowning Child and the Expanding Circle, New Internationalist, April, 1997. Zijn betoog vertrekt van de algemeen geaccepteerde morele waarde dat je een kind dat dreigt te verdrinken redt. Dat is een ingreep.
6. Janneke Stegeman, Theoloog van het jaar, vertelde dat de God van het Oude Testament een nationalistische God was, hij stond aan de kant van het volk Israël, en hielp de vijanden van Israël te verslaan. Vermoedelijk kun je zoiets alleen zeggen als God een door mensen bedacht idee is.
7. In de Bijbel greep God nog echt in: de zondvloed, de 7 plagen in Egypte, de bevrijding uit Egypte, hij zond zijn eniggeboren zoon naar de aarde, etc. Sommige gelovigen denken dat God nog steeds ingrijpt (Lourdes).
8. Die miljoenen zijn geen overdrijving: "Geneva, 4 October— One in four people in the world will be affected by mental or neurological disorders at some point in their lives. Around 450 million people currently suffer from such conditions, placing mental disorders among the leading causes of ill-health and disability worldwide." WHO rapport 2001 [22 nov 16] 
9. Els Borst was vermoord door een man die volgens de rechtbank een geestelijke stoornis had en werd volledig ontoerekeningsvatbaar verklaard en kreeg tbs. Zo iemand is niet in staat tot 'moreel-religieuze' ontwikkeling. [22 nov 16]