Een onverwacht fascinerende en leerzame wetenschappelijke geschiedenis van sex en voortplanting. The Seeds of Life van Edward Dolnick

Volken van alle tijden en culturen kennen het verband tussen sex en zwangerschap. Een uitzondering is het volk Trobianders, een volk dat op de Kiriwina eilanden ten Oosten van Nieuw Guinea woont. Ze geloven dat een vrouw zwanger wordt door de geest van een voorouder en hebben -gezien vanuit hun visie- een kloppende verklaringen voor sex en de rol van de man. 

Een andere uitzondering zou je het christelijke geloof kunnen noemen: "Behold, a virgin shall conceive and bear a Son" [Bijbel]. De overbekende tekst over de 'maagd' Maria die een zoon baarde. Dit is om biologisch redenen onmogelijk omdat een maagd niet zwanger kan worden en al helemaal niet van een zoon. Omdat Maria 'bevrucht' is door de 'Heilige Geest' is dit wonderlijk verhaal vergelijkbaar met dat van de Trobianders. Hopelijk zagen toenmalige gelovigen en zien hedendaagse christenen deze gebeurtenis als een 'eenmalige uitzondering' [1].

Onan and Tamar painting by Alexandre Cabanel (1892)

De ervaringsregel was: geen zwangerschap zonder seks. Dat bewijst bijvoorbeeld het verhaal van Onan in Genesis. Over Onan werd geschreven dat hij coitus interruptus of masturbatie ('onanie'!) [2] toepaste met de bedoeling zwangerschap te voorkomen. Dus, het moest toen algemeen bekend zijn dat vaginale seks nodig is om zwangerschap te veroorzaken, anders zou de Onan-methode onbegrijpelijk zijn geweest. Het positieve verband tussen sex en zwangerschap blijkt uit het verhaal van koning David en Betseba. Men begreep toen dat een zwangere vrouw binnen 9 maanden daarvoor tenminste één keer sex gehad moet hebben met een man, en als haar man een jaar of meer van huis was, moet ze dus vreemd gegaan zijn.

Waarom deze verhalen? De aanleiding is het voortreffelijke boek van Edward Dolnick (2017) The Seeds of Life: From Aristotle to da Vinci, from Sharks' Teeth to Frogs' Pants, the Long and Strange Quest to Discover Where Babies Come From.

Edward Dolnick (2017) The Seeds of Life
website van de auteur

Het boek staat boordevol verrassende inzichten over hoe men in de loop der eeuwen heeft 'geworsteld' met verklaringen over voortplanting. Er is zoveel over te vertellen dat ik het niet in één blog gestopt krijg. Er komt dus nog een tweede deel. 

Enige lessen die we kunnen leren uit het boek: de grootste wetenschappers zoals Hippocrates, Aristoteles, Leonardo da Vinci konden het raadsel niet oplossen. Da Vinci is bekend om zijn zeer gedetailleerde anatomische tekeningen van bijv. een vrouwenlichaam, maar niet algemeen bekend is dat het ovarium ontbrak (!) en hij tekende hij een niet bestaande verbinding (!) tussen de baarmoeder en de tepels. Ook achteraf lijkt mij dat onvergefelijk. Hij werd op dit punt beïnvloed door het medisch dogma van zijn tijd en tekende het zonder het gezien te hebben. Ondanks zijn genialiteit had hij ook niet door dat het hart een pomp was.

De beroemde anatoom Andreas Vesalius kon het onderzoek naar voortplanting ook niet verder brengen. William Harvey (ontdekker van de bloedsomloop) volgde Aristoteles (!) die meende dat mannelijke zaad equivalent was met vrouwelijk menstruatiebloed. Maar waar menstruatiebloed goed voor was, was onduidelijk. Allemaal fascinerende redeneringen! Harvey deed veel anatomisch onderzoek, en is de auteur van de beroemde stelling Ex ovo ominia (All life comes from an egg), maar hij had nog nooit een eicel gezien (dat is ook lastig!), en miskende de rol van ovariums en geloofde dat eicellen in de uterus ontstonden. Je verwacht het gewoon niet van zijn groot wetenschapper.

Harvey faalde op het eind, hij gaf het eerlijk toe, hoewel hij enige vooruitgang had geboekt. De Nederlandse anatoom Reinier de Graaf beschreef de vrouwelijke follikels als het orgaan dat eicellen produceerde. Maar een eicel is nauwelijks met het blote oog te zien, hij postuleerde dat daar eicellen in moesten zitten. Hij was de eerste die dat claimde. Hij moest vele vooroordelen overwinnen. Maar de exacte rol van mannelijk zaad bleef onduidelijk. Hij kon geen zaad terugvinden in het lichaam van pas bevruchte dieren. Wat gebeurde er met het zaad? Waar bleef het? [4]

Les 1 is dus: vooruitgang in kennis is keihard werken en vele mislukkingen en doodlopende straten incasseren! [5].
Waarom konden topwetenschappers in de 17e eeuw het raadsel van de voortplanting niet oplossen? Mannelijke voortplantingsorganen zijn makkelijk zichtbaar aan de buitenkant van het lichaam, penis en zaadballen hangen buiten het lichaam, vrouwelijk reproductieve organen ovarium en baarmoeder zijn verstopt in het lichaam, onzichtbaar. En als je moeilijk aan lijken kan komen vanwege het verbod menselijke lijken open te snijden, schiet het ook niet echt op. In in die tijd waren er nog geen microscopen. Dus eicellen en sperma waren niet te zien. Vandaar onbewijsbare theorieën en mythes.

Les 2:
Wat me opvalt is hoe veel tijd geleerden inruimden voor kritiek, zeg maar uitschelden, van concurrenten en hun opvattingen. In plaats van helder feiten vast te stellen en onzekerheden, en een programma opstellen wat er nog onderzocht moest worden. Dit geldt ook voor Leeuwenhoek.

Les 3:
Antonie van Leeuwenhoek (wiki pagina bevat geen afbeelding van sperma!) zag als eerste bewegende, levende spermatozoa in zijn microscoop, MAAR: interpreteerde ze als microscopisch kleine diertjes. Hij had die hij ook in allerlei lichaamsvloeistoffen gezien. En dat ze géén rol speelden in de voortplanting! Op de een of andere manier doet de 'zaadvloeistof' al het werk. Later gaf hij ze een beslissende rol in de voortplanting. Toen 'zag' hij zelfs hoofdjes, etc. in de spermatozoa (dus kleine mensjes!). En hij ging nog verder: een mens ontstaat uitsluitend uit spermatozoa. Een eicel heeft er niets mee te maken! [4]

Salpingoeca rosetta (simpelste eukaryoot)

Dat van Leeuwenhoek spermatozoa voor diertjes aanzag is niet zo verwonderlijk als je bovenstaande foto van een simpele eukaryoot ziet. Lijkt sprekend op spermatozoa! Het woord spermato-zoa betekent letterlijk sperma diertjes!

Noten

1. Maar christenen zijn ook goed in inconsistent denken: een uitzondering maken op een fundamentele biologische wetmatigheid? Dan snap je uiteindelijk toch niet hoe biologie werkt.
2. Natuurlijk niet meer te achterhalen wat hij het precies deed!
3. Edward Dolnick (2017) The Seeds of Life: From Aristotle to da Vinci, from Sharks' Teeth to Frogs' Pants, the Long and Strange Quest to Discover Where Babies Come From. Basic Books. (ebook); website van de auteur
4. Het woord zaad (Engels semen) is misleidend. Want het is niet vergelijkbaar met zaad van een plant of boom die je in de grond stopt en er komt een nieuwe plant of boom uit. Dat 'zaad' is een embryo. Die vergelijking met mannelijke zaad gaat mank omdat de vrouw geen akker is, ze voedt het embryo weliswaar, dat is de enige overeenkomst. Zoals we nu weten draagt ze genetisch 50% bij aan het kind. Ook is het gebruik van het woord 'sperma' (Engels: sperm) vóór de ontdekking van van Leeuwenhoek onjuist omdat dat woord een spermacel impliceert en dat er cellen in de zaadvloeistof zaten kon men toen niet weten!
5. Daarom is het nonsense om dingen te beweren als "Ben Hobrink betoogt dat de Bijbel z’n tijd 3500 jaar vooruit was." (blog René Franzen) . Tevens weerlegt de vooruitgang van de wetenschap bekende uitspraken als: "Er is niets nieuws onder de zon." (Prediker) die te pas en te onpas en onnadenkend door gelovigen geciteerd wordt. [toegevoegd 15 dec 17]