Het nieuwe boek van Frans de Waal 'Mama’s laatste omhelzing'

Frans de Waal (2019) Mama’s laatste omhelzing

Het nieuwste boek van Frans de Waal, 'Mama's laatste omhelzing' (Engelse titel: Mama's Last Hug: Animal and Human Emotions) gaat over emoties bij dieren. 

Vlees en sentience

In Hoofdstuk 7 [3] geeft Frans de Waal een diepgaande filosofie over wat het betekent een levend wezen te zijn en met name de positie in de voedselketen. Alle dieren moeten organische materie (=voedsel) in zich opnemen om te kunnen leven. Planten kunnen zelf koolstofverbindingen maken met behulp van zonlicht. Ze maken hun eigen voedsel. Ze hoeven geen ander levend wezen te doden om in leven te blijven. Dieren daarentegen moeten andere levende wezens doden om in leven te blijven. Dat is een fundamenteel gegeven. Daar is niet aan te ontkomen. Het wordt nog interessanter: "Alle levensvormen doen hun best om niet door hongerige vijanden te worden opgegeten. ... Vast houden aan het leven is een deel van het leven." Dat geldt ook voor planten, schimmels, en bacteriën. Planten verweren zich door giftige stoffen te produceren of zich op andere manieren onaantrekkelijk te maken voor herbivoren [17]. Denk aan de brandnetel. Dus ieder levend wezen wil leven en tegelijk moet ieder levend wezen voedsel bemachtigen om in leven te blijven.

Ik vind dit een interessante theoretische analyse. Weliswaar is deze analyse niet nieuw, het is in feite een Darwinistische visie op het leven, en is zeker niet controversieel, maar het interessante zit er in dat juist Frans de Waal deze analyse geeft. Het wordt nog interessanter omdat deze visie beschreven staat in de paragraaf 'Vlees en sentience' (=het vermogen de buitenwereld zintuigelijk  te ervaren).

Hij zegt vervolgens "mensen moeten alle vormen van leven respecteren, de inherente waardigheid van alle levende wezens, het belang dat elke vorm van leven heeft bij zijn eigen bestaan en overleving, en de sentience en de capaciteit tot lijden." (30/188).

Dat 'moeten' wijst op een moreel gebod. De rest is beschrijvend. Zijn filosofische analyse is zuiver wetenschappelijk. Uit beschrijvingen volgen geen concrete morele voorschriften. Maar met het 'moeten' geeft hij hier zonder het expliciet te benoemen een moreel gebod. Het probleem is dat zelfs uit 'alle vormen van leven respecteren' volgen geen concrete praktische voorschriften omdat het te vaag is. Hij blijft steeds op twee gedachten hinken met onvermijdelijk verwarring en tegenstrijdigheden als gevolg:

1. "Ik ben te zeer bioloog om de natuurlijke levenscyclus in twijfel te trekken. Elk dier speelt een rol door te eten of gegeten te worden, en wij zijn aan alle kanten bij dat proces betrokken. ... " [Hoofdstuk 7]
2. "Weliswaar heb ik geen probleem met het eten van vlees op zich, maar er is veel mis met hoe we dieren behandelen, hoe we hen grootbrengen, transporteren en slachten." [1].
3. "... Maar ik bewonder het streven en heb mij me er op mijn eigen onvolmaakte en ondogmatische manier bij aangesloten door praktisch alle vlees van zoogdieren uit de keuken van mij en mijn gezin te verbannen." [2]. [vet gedrukt is van mij)

Het meest opvallende is dat hij voor het eerst schrijft dat hij 'geen zoogdieren meer eet' (dus hij eet geen olifanten, giraffes, dolfijnen, chimpansees, bonobo's, koeien, paarden, varkens). Nadat hij zijn hele leven dieren heeft bestudeerd, trekt hij op zijn 70e  morele consequenties. Twee jaar geleden in de beruchte Zomergasten uitzending van 2017 verdedigde hij vlees eten zonder meer tot verbijstering van presentatrice Janine Abbring [9].

Ik vind het een hele vooruitgang dat de Waal bijna geen zoogdieren meer eet. Dat is een grote stap voor een dieren- en vleesliefhebber [18]. Het probleem is echter dat hij vele strijdigheden verkondigt. Bijvoorbeeld: hij heeft in principe [5] geen probleem met het eten van vlees. Hoezo? Waarom heb je dan zoogdierenvlees verbannen? En hoe is dat te rijmen met zijn filosofie dat 'mensen moeten alle vormen van leven respecteren'?

En als je erkent dat 'niet-zoogdieren' zoals vogels en vissen ook pijn kunnen voelen omdat ze een centraal zenuwstelsel hebben [54/188], waarom eet je dan nog kip en vis? Hebben vogels en vissen geen centraal zenuwstelsel? De Waal erkent dat vissen pijn kunnen voelen [6] en toch eet hij zonder gewetensbezwaren paling [16].

En waarom zegt hij "praktisch alle zoogdierenvlees verbannen..."? Dat betekent dat je soms zoogdierenvlees eet? En dat is gebaseerd op het wetenschappelijk inzicht dat praktisch alle zoogdieren een centraal zenuwstelsel hebben?

En dit neem ik hem erg kwalijk: 'ondogmatische manier' in het 3e citaat. Is 'ondogmatisch' een eufemisme voor principeloosheid? Dus hij heeft morele principes, maar hij houdt er zich niet 'dogmatisch' aan? Tegelijkertijd zet hij hiermee vegetariërs en veganisten weg als dogmatici! [11]. Dat zijn nu net de mensen die het verst gekomen zijn met het 'respect voor alle levensvormen'! (zijn eigen woorden). Zo kan hij met een goed geweten vlees blijven eten en tegelijk vegetariërs en veganisten een trap geven. En dat is niet de eerste keer dat hij vegetariërs belachelijk maakt [12]. 

Hopeloos ambivalent

De Waal is dus ontzettend ambivalent. Er is een grote discrepantie tussen zijn kennis en zijn gedrag, tussen wat hij zegt en wat hij doet. Op het ene moment leidt hij uit de natuur af dat je vlees mag eten, want hij is bioloog genoeg om dat te weten. Op een ander moment leidt hij uit de natuur af dat ieder organisme wil leven en dus moet je geen dieren eten. En uit diezelfde filosofische analyse volgt logischerwijze dat je geen planten mag eten, want broccoli wil ook leven. Als je geen planten mag eten, dan zou je paddestoelen kunnen eten want dat zijn schimmels. Uit zijn filosofische analyse volgt dat je geen aardbeien mag eten, want ieder levend wezen wil zich voortplanten. En dat wordt gefrustreerd door het eten van vruchten en granen in het algemeen. Uit zijn analyse volgt dat je helemaal geen levende wezens mag eten, want ieder levend wezen wil leven [14]. Hij heeft een ambivalente theorie en bijbehorend ambivalent gedrag.

Duidelijk principe nodig

Je moet een duidelijk moreel principe formuleren dat je consequent in de praktijk kunt brengen. Zijn natuurfilosofie is goed maar ongeschikt om een moreel principe te formuleren. Er bestaat al meer dan een eeuw een geschikt principe. Jeremy Bentham (1748–1832) had als eerste het morele principe geformuleerd dat vandaag nog steeds de morele onderbouwing is voor vegetarisme en veganisme:

The question is not, Can they reason? nor, Can they talk? but, Can they suffer? (wikipedia)

Met dit principe ben je ook af van de vraag of je planten mag eten, want planten hebben geen centraal zenuwstelsel en kunnen geen pijn ervaren. Helaas komt Jeremy Bentham niet voor in zijn boek. Evenmin de filosoof en dierenrechtenpionier Peter Singer, die er in een eerder boek [7] van langs kreeg (we begrijpen nu waarom). En dicht bij huis: filosoof Floris van de Berg heeft het vermogen te kunnen lijden als  basis van zijn moraal gemaakt: het is moreel niet acceptabel om pijn te veroorzaken [10]. Filosofen die duidelijkheid kunnen verschaffen komen niet voor in zijn boek. Zijn internationaal bewonderde collega Jane Goodall (mooie naam!) komt wel in het boek voor, maar hij vergeet te melden dat ze vegetariër is...


Al dit gedrag, al zijn drogredenen, het aanvallen van vegetariërs en veganisten, het negeren van de filosofen met duidelijke morele principes, de halfslachtige praktijk van vleesloos eten, het zwijgen waar hij zou moeten spreken [13], zijn volgens mij symptomen van zijn worsteling om van zijn vleesverslaving af te komen. Het wordt tijd -hij is nu 70 jaar!- dat hij dat eerlijk onder ogen ziet en zichzelf en zijn publiek geen sprookjes meer zit te vertellen. Tijd om empathie in de praktijk te brengen.

"Als je niet meer bang bent voor een leven zonder vlees,
komt er ruimte voor de moraal." [15]

Naschrift

In de Volkskrant van 27 april 2013 verscheen een kritisch artikel ''Frans De Waal is boos op atheïsten, maar is er zelf één" over de logica van Fans de Waal: "Wat mij vooral stoort is dat De Waals boek daarom vol zit met onechte dilemma's, onjuistheden, denkfouten en tegenstrijdigheden." Ik ben dus niet de eerste die de Waal betrapt op gebrek aan logica! [ 12 sep 2019 ]

Bronnen

• Frans de Waal (2019): 'Mama’s laatste omhelzing', Atlas Contact. Engelse titel: "Mama's last hug. Animal Emotions and What They Teach Us About Ourselves."
• NEMO Kennslink: "Ik heb altijd geweigerd om dieren op afstand te houden", interview met Frans de Waal naar aanleiding van zijn nieuwe boek.
• youtube filmpje: Frans De Waal uses a fallacy to defend eating meat, 3 okt. 2017.
• Jeremy Bentham (1748-1832) wikipedia pagina
• Peter Singer: The Expanding Circle (1981) en Animal Liberation (1975). 
• Floris van den Berg (2013) 'De Vrolijke Veganist'. (pagina 19)
• nrc 29 mei 2019: Chimpansees hebben dezelfde emoties als mensen is een interview naar aanleiding van zijn nieuwe boek.
• nrc 2014: Meer eer voor de apen. Apenonderzoeker Frans de Waal is terug aan een Nederlandse universiteit. (gratis)
• Keuze genoeg: Impossible Foods Inc, Beyond Meat, "Plant-based substitutes for meat have been gaining popularity as more people shift towards vegan or vegetarian diets, amid growing concerns about health risks from eating meat, animal welfare and the environmental hazards of intensive animal farming. Beyond Meat's share price more than doubles in vegan burger maker's IPO. 'Good Bite gemarineerde filet': een zeer geslaagde vervanger van kipfilet, waardoor je geen echte kipfilet meer nodig hebt.

Noten

1. Ik gebruik het ebook en heb daarom niet de paginanummers van de papieren editie. In het ebook: 26/188 (=13% van Hoofdstuk 7 'Sentience. Wat dieren voelen')
2. In het ebook: 27/188 (=14% van Hoofdstuk 7 'Sentience. Wat dieren voelen')
3. In het ebook: 37/188 (=19% van Hoofdstuk 7 'Sentience. Wat dieren voelen')
4. NEMO Kennslink: "Ik heb altijd geweigerd om dieren op afstand te houden", interview met Frans de Waal naar aanleiding van zijn nieuwe boek. Een lezeres schrijft "Frans de Waal is een zegen voor dieren en ik hoop dat de koude wetenschappers veranderen van gedachten."! Zij is er in getrapt.
5. Vergelijk: op zich heb ik niets tegen vreemdgaan, ... in de praktijk ... Of: op zich heb ik niets tegen oorlog, als het maar netjes gebeurt, er zouden camera's bij moeten staan. 
6. Hij citeert het boek Do Fish Feel Pain? van Victoria Braithwaite en erkent dat de algemeen heersende visie is dat vissen inderdaad pijn kunnen voelen. [153/188 = 81%].
7. Frans de Waal (2006) Primates and Philosophers. How Morality Evolved.  Hierin heeft Peter Singer een hoofdstuk. Het helpt allemaal niet.
8. (vervallen)
9. In dit video fragment: Frans De Waal uses a fallacy to defend eating meat, 3 oktober 2017. Inmiddels 612 hits.
10. Floris van den Berg (2013) 'De Vrolijke Veganist'. pagina 19 over Bentham en Peter Singer.
11. Frans de Waal zegt dat 'jongeren experimenteren met vleesloos eten' [26/188]. Pardon? Experimenteren? Is het gevaarlijk? Kun je er aan dood gaan? Vegetarisme/veganisme is geen trend of experiment onder jongeren! Het is gewoon consequenties trekken. We hebben in Nederland een Partij voor de Dieren, een Vegetariërsbond en een Nederlandse Vereniging voor Veganisme, de Vegetarische Slager (levert aan de Europese markt), er zij inmiddels vele succesvolle vleesvervangers (JUMBO heeft 200 vega producten in de schappen!) en Plantaardige Beyond Burger te koop bij AH, en een zeer goed lopend veganistisch restaurant in Utrecht. Sporters en zelfs topsporters eten zuiver plantaardig (nrc 15 aug 19). Kortom: zijn opmerkingen zeggen meer over zijn gebrek aan kennis dan over vegetarisch leven. Door het woord 'experimenteren' probeert hij veganisme op afstand te houden. In moreel opzicht is hij zwak.
12. FdW: "...maar we komen het verst als we eerlijk onder ogen zien waar we vandaan komen in plaats van het sprookje te verzinnen, zoals dat tegenwoordig vaak te horen is, dat we bedoeld zijn om veganistisch te leven." [29/188].
    Pardon? Eerlijk? Dus veganisten zijn niet eerlijk? Ze vertellen sprookjes? Peter Singer vertelt sprookjes? Graag bronnen! En hoe ver wil Frans de Waal eigenlijk komen? Verder dan veganisten? Of wil hij nooit veganist worden vanwege de zgn. sprookjes? Ondertussen heeft hij dus een goede reden voor zichzelf bedacht om vlees te blijven eten: hij is 'eerlijk' en hij 'gelooft niet in sprookjes' en hij eet zoals de natuur 'bedoeld' heeft. (Probleempje: onze voorouders aten zoogdieren!). FdW is goed in het verzinnen van excuses en smoesjes.
13. In Pauw 23 mei 2019 zegt Frans de Waal tot tweemaal toe dat moderne inzichten over emoties bij dieren morele consequenties hebben, maar zegt niet welke! De zeer ervaren interviewer Pauw vraagt niet door! Zit hij te slapen? Is hij een vleeseter? een gemiste kans voor beiden.
14. In de filosofie staat dit bekend als conatus: an innate inclination of a thing to continue to exist and enhance itself. Het begrip speelt een belangrijke rol in de filosofie van Spinoza. Conatus geldt ook voor dode dingen. [donderdag 18 juli 2019]
15. Gouden uitspraak van Jaap Korteweg (De Vegetarische Slager) in nrc 19 juli 2019. [toegevoegd: 20 juli 2019]
16. nrc 6 juli 2018: "De Waal had in zijn mail vooraf ook een verzoekje voor het diner: 'Graag een visrestaurant: ik ben gek op paling en krijg het hier nooit'." Hypocrisie, nihilisme. [toegevoegd: 22 juli 2019] 
17. Planten: "Mais, rijst, tarwe en sojaplanten activeren allemaal hun immuunsysteem wanneer ze besproeid worden met de feromonen van plantenetende aaltjes. Dat maakt planten weerbaarder tegen een aanval van deze dieren, maar ook tegen andere bedreigingen, zoals virussen, bacteriën en schimmels." NEMO Kennislink 6 aug 2019
18. In een interview in de Volkskrant 22 december 2007 zegt de Waal:
    ‘Ik heb niets met het idee dat je dieren hetzelfde moet behandelen als mensen. Er zijn dierbeschermers die vinden dat ik geen konijn mag eten. Maar waarom is het wel oké als een vos een konijn eet?’.
    Een geweldige textbook fallacy: Ik eet konijn omdat vossen konijnen eten! Mijn  moraal is: ik kopieer dierengedrag. Ik eet konijn omdat andere dieren het ook doen.
    • Correctie (1): ik kopieer carnivoren (géén herbivoren)
    • Correctie (2): ik eet geen wilde dieren, maar 'genetisch veredelde' dieren
    • Correctie (3): ik eet alleen spieren, en géén organen, etc.
    • Correctie (4): ik jaag, dood en vil geen konijnen, ik betaal anderen om dat te doen.
    • Correctie (5): ik eet géén rauw vlees, mijn vrouw braadt het vlees.Het braden van vlees geeft die typische smaak en geur waar mensen verzot op zijn. Er ontstaan door het braden duizenden nieuwe verbindingen die geur en smaak toevoegen. Rauw vlees smaakt nergens naar, het stinkt!
    • Correctie (6): ik eet met vork en mes en poets daarna mijn tanden.
    Maar voor de rest gedraag ik me helemaal als een vos!
    [ update 29 aug 2019 ]

Vorige blogs over Frans de Waal

• Zijn wij slim genoeg om te begrijpen waarom Frans de Waal nog steeds vlees eet? blog 12 September 2017
• Killing Animals in the Age of Empathy. Frans de Waal, a leading primatologist explains why he eats animal, blog 26 September 2017 
• Frans de Waal wil stoppen én doorgaan met vlees eten. En hij heeft daar argumenten voor. 20 October 2017 
• Zeer kritische bespreking van het nieuwe boek van Frans de Waal in Nature vandaag. 14 April 2016
• Enige hulp bij het lezen van De Bonobo en de Tien Geboden 17 April 2013 
• Frans de Waal houdt lezing in een uitverkocht Paradiso 25 March 2013