30 October 2010

De boekpresentatie van “Evolutie: wetenschappelijk model of seculier geloof”


gastbijdrage Bart Klink


Gisteren was ik bij de presentatie van de bundel “Evolutie: wetenschappelijk model of seculier geloof”, die ik op mijn eigen site ook gerecenseerd heb. De presentatie werd gehouden in het natuurhistorisch museum Naturalis te Leiden, een toepasselijke locatie. Deze bundel, uitgegeven bij Kok-Kampen, bestaat uit de bijdragen van zes auteurs: bioloog Nico van Straalen, natuurkundigen Alfred Driessen en Gerard Nienhuis en vertegenwoordigers van de drie grote monotheïstische religies: hulpbisschop Everard de Jong, rabbijn Tzvi Marx en islamoloog Mohammed Ghaly. Helaas waren de laatste twee niet bij de boekpresentatie.

De middag werd geopend door de algemeen directeur van Naturalis Bert Geerken, die het woord overdroeg aan de dagvoorzitter en een van de twee redacteurs van het boek, Gerard Nienhuis. Daarop vertelde de andere redacteur, Alfred Driessen wat over de totstandkoming van de bundel. Vervolgens kwamen Van Straalen en De Jong aan het woord om een kort betoog te houden. Hierin was ik vooral geïnteresseerd omdat ik hen beiden  ken: bij Van Straalen heb ik twee vakken over evolutie gevolgd en als student-assistent gewerkt en met De Jong was ik al eens in debat geweest over de Bijbel.

In de presentatie van Van Straalen, hoogleraar aan de Vrije Universiteit, stond de continuïteit van de mens met de rest van het dierenrijk centraal. Hij wees op het belang van de evolutietheorie voor de biologie en benadrukte vooral dat de evolutie van de mens goed gedocumenteerd is in het fossielenbestand. Ook betoogde hij dat ons morele gedrag een evolutionaire oorsprong heeft en de kern daarvan al aanwezig is bij andere mensapen, waarbij hij verwees naar het werk van de beroemde etholoog Frans de Waal.

Hierna kwam Everard de Jong, hulpbisschop van Roermond, aan het woord. In zijn verhaal stond de vraag centraal wat de mens tot mens maakt. Tijdens zijn presentatie kreeg ik meer de indruk dat hij de biologische continuïteit van de mens met het dierenrijk accepteerde dan hij in zijn bijdrage aan de bundel liet blijken. De hulpbisschop betoogde dat we veel delen met de dieren, maar dat er toch ook wezenlijke verschillen zijn, niet slechts graduele, zoals Darwin reeds betoogde en gemeengoed is in de evolutiebiologische gemeenschap. Ter ondersteuning van zijn standpunt wees hij op eigenschappen als bewustzijn, geweten en het kunnen reflecteren op het eigen bestaan. Dit is volgens hem niet aanwezig bij onze naaste verwanten, in ieder geval niet in de mate die ook maar in de buurt komt van het menselijke.

Het grote probleem hiermee is dat de mens al zo’n 7-5 miljoen jaar onafhankelijk evolueert van zijn naaste verwant, de chimpansee. In die tijd moeten dus de typisch menselijke kenmerken ontstaan zijn, maar de eigenschappen waarop De Jong zich beroept fossiliseren niet. Wel laat de evolutie van de mens een morfologisch continuüm zien, wat aannemelijk maakt dat ook onze moderne hersenen in de loop der evolutie zijn ontstaan. De huidige consensus onder biologen en neurowetenschappers is dat hiermee ook het typisch menselijk gedrag ontstaan is, omdat dit voortkomt uit de hersenen. Dit accepteert De Jong echter niet, omdat volgens hem hier het onstoffelijke deel van de mens voor nodig is. Hier is uiteraard nog veel meer over te zeggen, en de lezer die daarin geïnteresseerd is verwijs ik gaarne naar mijn recensie.

Het boek werd in ontvangst genomen door ds. Ad Alblas, voorzitter van de Raad van Kerken in Leiden en Cees Dekker, hoogleraar nanotechnologie te Delft. De laatste is een bekende in dit debat, eerst als verdediger van intelligent design en later als voorstander van theïstische evolutie. Hij was erg blij met het boek en hoopt op een vervolg met meer aandacht voor de theologische implicaties van het accepteren van evolutie. Alblas was tevens blij met het boek en gaf te kennen erg gefascineerd te zijn door de gebieden waar wetenschap en geloof elkaar raken.

Na afloop kon onder het genot van een drankje nagepraat worden. Ik heb met een aantal mensen gesproken, waaronder De Jong. Daarin heeft hij het een en ander toegelicht, maar vooral benadrukt dat hij zich niet kon voorstellen dat al de complexiteit van het leven door de werking van louter natuurlijke processen ontstaan was. Voor hem is dit een weerlegging van het naturalisme, volgens mij betekent het slechts dat wij als wetenschappers nog veel (en interessant!) werk te doen hebben. Ook het geestelijke leven van de mens kon volgens De Jong niet slechts naturalistisch verklaard worden. Over beide onderwerpen valt zeer veel te zeggen, waar helaas de tijd niet voor was.

De redacteurs en de uitgever hadden wat mij betreft meer aandacht mogen besteden aan de verschijning en presentatie van dit boek. De bundel heeft weinig ruchtbaarheid in de media gekregen en ik had het gemist als René Fransen er niet over geblogd had. Dat is jammer, want de relatie tussen wetenschap – en evolutie in het bijzonder – en geloof is iets wat de gemoederen blijkbaar bezig blijft houden.
 

11 comments:

  1. Bart, bedankt voor je eerste gastbijdrage aan dit nieuwe blog.
    Wat mij steeds weer opvalt aan katholieken (bisschoppen, priesters,etc) is dat ze hoog opgeven van de kloof tussen mens en dier, de mens ver uitsteekt boven dieren, met een ziel en geweten, maar behoren tot een beroepsgroep die zich decennia lang (misschien wel eeuwenlang) meer als dieren dan als mensen gedragen hebben (wereldwijd sexueel misbruik van pupillen die aan hun pastorale zorgen zijn toevertrouwd). En daarbij doe ik dieren nog te kort, want dieren hebben nooit de Bijbel kunnen lezen en hebben geen jarenlange pastorale en theologische opleiding genoten. Kon je iets van gepast bescheidenheid opmerken bij de hulpbisschop?

    ReplyDelete
  2. de vraag lijkt me gert: geloven apen ook in god of alleen in apen? ;-)

    (kwam er zo snel niet uit hoe ik onder welk profiel moet reageren)

    gr
    harry

    ReplyDelete
  3. Bart/Gert,

    Blijkbaar was het een interessante middag. Interessanter dan het boek, blijkbaar.

    Het is eigenaardig dat als katholieken naar de relatie tussen geloof/wetenschap of geloof/evolutie wordt gevraagd, dat er dan altijd een blik opengaat waar De Jong dan uit komt stappen. Alsof hij een soort woordvoerder is van de RK-kerk. Hij mag dat zelf pretenderen te zijn, maar ik kan uit ervaring zeggen dat de RK-theologen waar ik dagelijks mee samenwerk een heel andere mening over evolutie zijn toegedaan. Evolutie wordt aan de RU-Nijmegen gewoon als natuurwetenschappelijk feit geaccepteerd.

    Sterker nog: vorig jaar heb ik op de faculteit een presentatie gegeven over mijn boek ("God én Darwin") waarin ik een van de stellingen die ik in het boek doe nog eens stelde, namelijk dat één van de consequenties van het theologisch serieus nemen van de evolutie is dat erkend moet worden dat Jezus een aapachtige als voorouder had. Ik viel bijna achterover van verbazing toen alle katholieke theologen in de zaal ronduit knikten, en een hoogleraar fundamentele theologie zei: "Ik heb het nog nooit anders gezien."

    Mij dunkt dat De Jong dit nooit zou accepteren. Wat maar weer eens onderstreept dat er grote vraagtekens te stellen zijn bij de interpretatie van De Jong.

    (Ook zijn substantie-dualisme van lichaam en ziel is anti-katholiek. Om het even in Jip-en-Janneke taal uit te drukken: Thomas van Aquino, waar De Jong zich op beroept, stelde weliswaar dat de ziel onsterfelijk was, maar dat de ziel zonder een lichaam niets voorstelde en niets kon doen. Voor Thomas is er dan ook geen leven na de dood op de manier waarop veel mensen zich een hiernamaals voorstellen. De ziel verkeert ten tijde van de lichamelijke dood slechts in een soort van stasis. Pas bij de wederopstanding op de laatste dag zal God ook de lichamen vernieuwen en geest en lichaam weer verenigen. Pas dan gebeurt er weer iets! Het substantie-dualisme dat De Jong lijkt voor te staan, is veeleer verwant aan het Cartesiaanse dualisme en is dus theologisch controversieel.)

    ReplyDelete
  4. @ Gert

    Het kindermisbruik in de RK-kerk is niet ter sprake gekomen.

    @ Taede

    Ik denk De Jong ook zou accepteren dat Jezus een aapachtige voorouder heeft gehad, want met de biologische continuïteit heeft hij geen moeite. Waar het hem om gaat is of ook onze geestelijke vermogens evolutionair ontstaan zijn. Daar wil De Jong niet aan, en daarmee vertegenwoordigt hij het Vaticaanse standpunt. Paus JPII schreef al: “As a result, the theories of evolution which, because of the philosophies which inspire them, regard the spirit either as emerging from the forces of living matter, or as a simple epiphenomenon of that matter, are incompatible with the truth about man.”

    Hoe denken jouw katholieke collega’s daarover?

    ReplyDelete
  5. Bart "Waar het hem om gaat is of ook onze geestelijke vermogens evolutionair ontstaan zijn."
    Het punt is dat zo'n hulpbisschop kan heel makkelijk zeggen dat de mens geestelijke vermogens heeft die geen enkel dier heeft, maar dat is alleen maar een vermogen. Waar het om gaat is de praktijk van de katholieke kerk. Om te weten wat het verschil is tussen mens en dier, moet je observeren: kijken naar de praktijk. Je moet naar het NOS journaal, naar actualiteiten rubrieken, en documentaires kijken en de krant lezen om te weten hoe de katholieke kerk zich in de praktijk gedraagt. En dat is bepaald niet verheffend.
    Wat zo'n bisschop zegt over de geestelijke en morele superioriteit van de mens is niet anders dan de morele kwebbeldoos van mensen die zich graag superieur voelen. Als je wilt weten hoe het echt zit, moet je niet luisteren naar wat ze zeggen, maar kijken naar wat ze doen.

    ReplyDelete
  6. Bart,

    Ik ken de mening hieromtrent van al mijn katholieke collega's niet. Echter, mijn katholieke collega (en biologe) Palmyre Oomen zou het met de door jou genoemde stelling oneens zijn. Ik vermoed overigens dat veel van mijn collega's het ermee oneens zouden zijn, omdat de zaken nu zowel biologisch, theologisch en filosofisch veel genuanceerder liggen dan JPII het voorstelde. De meesten verzetten zich wel tegen een reductionistische benadering van de geest, zoals bijvoorbeeld door Swaab en Lamme wordt voorgesteld. En mijns inziens terecht.

    ReplyDelete
  7. Gert,

    (1) Ik heb het al vaker gezegd dat je veel te kort door de bocht gaat. Ook hier weer. Zonder goed te willen praten wat sommige bisschoppen etc. hebben uitgespookt, strijk je nu weer alle katholieken over één kam. Alsof alle katholieken pedofielen zijn. Dit soort argumentatie doet meer kwaad dan goed. (2) Bovendien moet je niet alles geloven wat in de kranten staat. De pers is vandaag de dag weinig kritisch meer en zelfs kwaliteitskranten als NRC en de Volkskrant waaien momenteel met allerlei sensatiebeluste winden mee. (3) Ten slotte zijn er allerlei commissies bezig met het onderzoek naar het misbruik binnen de RK-Kerk. Jij trekt al conclusies voordat die onderzoeken zijn afgerond. Voorbarig, dunkt me.

    ReplyDelete
  8. @ Gert

    Natuurlijk is observeren belangrijk, maar de gegevens die je daaruit krijgt moet je altijd op een bepaalde manier interpreteren. Wij kunnen niet zeker weten wat er door het hoofd van een chimpansee gaat bij het gedrag dat wij observeren.

    @ Taede

    Wat bedoel je precies met “de door jou genoemde stelling”? Dat onze geestelijke vermogens ook geëvolueerd zijn? Wat bedoel je hier precies met “een reductionistische benadering van de geest”? De term ‘reductionisme’ wordt namelijk op verschillend manieren gebruikt.

    ReplyDelete
  9. Taede, als ik me niet vergis, stond Jezus aan de kant van de zwakkere, het kind. Kies jij voor het establishment? Ik kies voor de zwakkere. Ik sta aan de kant van de zwakkere. Het establishment, het Vaticaan, is machtig en rijk genoeg om zichzelf te verdedigen.

    ReplyDelete
  10. Gert,

    Ik kies niet voor het establishment. Katholieke gelovigen (en theologen!) zijn niet gelijk aan het Vaticaan. Veel theologen huldigen ideeën die niet overeenkomen met die van het Vaticaan (in Leuven bijvoorbeeld wordt aan de Katholieke Universiteit (!) onderzoek gedaan naar stamceltherapie). De meeste katholieke gelovigen hebben bovendien geen idee wat de ideeën van het Vaticaan inhouden (en gebruiken condooms en de pil om het leven). Dat ik het dus opneem voor katholieke gelovigen en theologen betekent dus niet dat ik het opneem voor het Vaticaan.

    ReplyDelete
  11. Taede,
    als veel theologen huldigen ideeën die niet overeenkomen met die van het Vaticaan
    en als
    De meeste katholieke gelovigen hebben bovendien geen idee wat de ideeën van het Vaticaan inhouden
    waarom zijn ze dan nog katholiek?
    waarom stappen ze niet uit de kerk?
    ze hebben de vrijheid om uit de kerk te stappen.
    Ze zouden daarmee kunnen aangeven dat ze aan de kant van de zwakkere, weerloze, kwetsbare staan (het kind).

    ReplyDelete

Comments to posts >30 days old are being moderated.
Safari causes problems, please use Firefox or Chrome for adding comments.