Had Darwin het fout? Nieuwe studie naar vogelzang zet Darwin's theorie van sexuele selectie op losse schroeven

fairy wrens source
female (above), male (below)

Een artikel met de kernachtige en krachtige titel 'Female song is widespread and ancestral in songbirds' [1] wil niets minder dan een revolutie teweeg brengen in het denken over sexuele selectie. Het artikel toont aan dat bij vogels niet uitsluitend de mannetjes zingen zoals altijd gedacht is. Vrouwtjes luisteren niet alleen, maar zingen ook. 

Sinds Charles Darwin hebben biologen het verschijnsel dat mannetjes zingen geinterpreteerd als een manier om vrouwtjes aan te trekken en concurrende mannetjes te verdrijven. Tegelijk verdedigen mannentjes daarmee hun territorium in het broedseizoen. Dat vrouwtjes de mannetjes kiezen met de mooiste zang verklaarde Darwin als eerste met sexuele selectie. Strikt genomen sluit dit niet uit dat vrouwtjes ook zingen, maar waarom zouden ze eigenlijk? Bovendien werd het niet waargenomen. Behalve enige uitzonderingen. Maar het artikel claimt dat bij 71% van de onderzochte vogelsoorten wereldwijd de vrouwtjes ook zingen. De meerderheid! Het artikel gaat nog verder: zang bij beide geslachten was aanwezig in de voorouders van alle zangvogels en exclusieve mannentjeszang is later ontstaan bij een minderheid. In alle soorten waarbij de vrouwtjes niet zingen moet dit verklaard worden als een secundair kenmerk. Een kenmerk dat verloren is gegaan (verliesmutatie). Dit zet de wereld op zijn kop! Dat uitsluitend de mannetjes zingen is een secundaire eigenschap van zangvogels. Terwijl we niet beter wisten dat zingende mannetjes de regel zijn en zingende vrouwtjes de uitzondering. En dat dat altijd zo geweest was.

Dit is een totaal tegen-intuïtief idee. Iedere vogelliefhebber weet immers dat als hij een merel, roodborst, tjiftjaf of tuinfluiter hoort zingen, dat het een mannetje is. Beweren dat vrouwtjes ook zingen, klinkt net als: mannetjes leggen ook eieren, maar dat heeft iedereen altijd over het hoofd gezien!

De onderzoekers hebben in totaal 323 soorten onderzocht (literatuur onderzoek):

229 soorten zingt het vrouwtje ook	32 families	= 71% van de soorten
94 soorten zingt het vrouwtje niet	19 families	= 29%
323 soorten totaal	34 families	=100%

(In totaal zijn er plm 112 zangvogel families.)

Radikaal

Deze resultaten zijn een omkering van de feiten waarop Darwin zijn theorie baseerde, en daarom moet de hele theorie van sexuele selectie opnieuw bekeken worden:

"Here we propose and test an evolutionary scenario that is radically different from the framework used since Darwin applied his theory of sexual selection to bird song: rather than being rare and atypical, we propose that female song is widespread and ancestral in songbirds."

Dus, de resultaten zijn voor de auteurs aanleiding voor niet zomaar een kleine revisie, maar een totale omkering van de traditionele visie dat vrouwtjeszang een uitzondering of afwijking is. Ze claimen dat zang bij zowel mannetjes als vrouwtjes de regel is, en de afwezigheid van zang bij vrouwtjes de uitzondering is. Dit blijft niet zonder gevolgen voor Darwin's theorie van sexuele selectie:

"a result that challenges the view that sexual dimorphism in song production arises primarily as a result of sexual selection."

Darwin's theorie van sexuele selectie als verklaring voor het bestaan van verschil in zang van mannetjes en vrouwtjes wordt dus sterk in twijfel getrokken.

Wat heeft Darwin gezegd?

fotoreproductie v.d.
1871 editie

De auteurs citeren Darwin's The Origin of Species (1859) waarin Darwin het verschil in verenkleed en zang bij vogels verklaart door voorkeuren van vrouwtjes bij partnerkeuze [2]. Nu is de The Origin of Species het belangrijkste werk van Darwin waarmee hij het meest bekend is geworden, maar Darwin behandeld zijn theorie van sexuele selectie in 'The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex' (1871) waarin hij maar liefst 4 hoofdstukken aan vogels wijdt [3]. De paragraaf 'Vocal and instrumental music' gaat over zang bij vogels. De paragraaf is bijzonder amusant en onthullend en geeft een beeld hoe men in die tijd met vogels omging, zoals het vangen van vinken met een zingende lokvogel en met lijmstokjes [3]. Maar waar het hier om gaat is dat Darwin de opvatting van experts citeert die zeggen dat vrouwtjes het best zingende mannetje kiezen:

"Bechstein, who kept birds during his whole life, asserts, "that the female canary always chooses the best singer, and that in a state of nature the female finch selects that male out of a hundred whose notes please her most". (p 52 part II chapter XIII Princeton paperback editie 1981)

Maar:

"Some authors, however, argue that the song of the male cannot serve to charm the female, because the females of some few species, such as of the canary, robin, lark, and bullfinch, especially when in a state of widowhood, as Bechstein remarks, pour forth fairly melodious strains." (p. 54)

goudvink, eigen opname.
Zie: Goudvink laat zich vrij makkelijk fotograferen

 

Dus Darwin noemt de kanarie, roodborst [6], leeuwerik, en goudvink als voorbeeld van soorten waar de vrouwtjes ook zingen, maar denkt dat het een artefact is dat verklaard kan worden door abnormale, onnatuurlijke omstandigheden (kooivogels!). Hij merkt wel op dat bij ganzen het mannetje niet altijd de meest luidruchtige is. Verder in het hoofdstuk geeft hij echter vele voorbeelden van anatomische verschillen in stembanden en veren en het gedrag (balts) van mannetjes ten opzichte van vrouwtjes. Ook zijn bij vogels de mannetjes meestal feller gekleurd dan vrouwtjes en dat ziet Darwin begrijpelijkerwijs als allemaal wijzend in dezelfde richting, nl. dat mannetjes zingen om vrouwtjes aan te trekken. Met andere woorden: sexuele selectie.

Als Darwin in Australië had gewoond...

Eén van de auteurs van het revolutionaire (mag ik wel zeggen) artikel 'Female song is widespread and ancestral in songbirds'  is de Leidse onderzoeker Katharina Riebel. In een telefonische interview dat ik met haar had vertelde zij dat twee van de medeauteurs Australiërs zijn die uit eigen waarneming talloze vogelsoorten kennen waar de vrouwtjes ook zingen. Je kunt zelfs zeggen dat het daar eerder regel dan uitzondering is. Zie foto van de Australische 'Superb Fairywren' hierboven. Bij deze vogel is het wel erg gemakkelijk te constateren dat het vrouwtje zingt omdat het verenkleed zo sterk verschilt van het mannetje. In Europa en Noord-Amerika is de situatie wat betreft zingen het omgekeerde. Je kunt je dus afvragen of Darwin dezelfde theorie had bedacht als hij in Australië had gewoond! 

De oorsprong van zangvogels

De onderzoekers constateren verder dat de oorsprong van zangvogels in Azië en Australië ligt en dat uit stamboom onderzoek blijkt dat de oorspronkelijke zangvogels gekenmerkt werden door zang bij beide geslachten ('is ancestral in songbirds'). De Europese en Noord-Amerikaanse vogelsoorten stammen af van de Australische-Aziatische soorten en hebben door verliesmutaties de vrouwenzang grotendeels verloren. Tenminste, dat is de meest waarschijnlijke verklaring volgens de auteurs.

In het interview dat ik had met Katharina Riebel merkte ze op dat hoewel het artikel spreekt over alternatieven voor sexuele selectie zoals sociale selectie of natuurlijke selectie, Darwin's theorie van sexuele selectie niet de prullenbak in kan. Het gaat hier om het kenmerk zang bij vogelvrouwtjes en dat Darwin's theorie niet noodzakelijk op losse schroeven komt te staan voor andere kenmerken (uitwendige geslachtskenmerken) en voor andere diergroepen (zoogdieren, insecten, reptielen). Ook wil het niet automatisch zeggen dat vrouwtjes in het broedseizoen zingen of dat hun repertoire hetzelfde is. Verschillen kunnen er blijven.

Vragen, vragen, vragen

In feite roept het onderzoek vele nieuwe vragen op: welke selectiedruk tegen zang in vrouwtjes in Europese vogelsoorten zou er geweest kunnen zijn? Is er een relatie met aan- of afwezigheid van vogeltrek? monogamie? territorialiteit? testosterongehalte bij mannetjes? Wat gebeurt er in de hersenen van vrouwtjes waardoor ze hun zangcapaciteiten verliezen? Welke genen zijn er bij betrokken?
Ook moeten we opnieuw het veld in om zo goed mogelijk vast te stellen of er in Europa en Amerika vrouwtjes zingen: in het broedseizoen of ook er buiten? Hebben vrouwtjes een ander reportoire? Wat is de kans dat je in Nederland een zingend vrouwtje aantreft? Het is duidelijk dat vele uren waarneming in het veld nodig zijn als vrouwtjes zelden zingen. Wat kunnen we allemaal verwachten als we goed opletten? En bovendien is het voor mij aanleiding opnieuw te lezen wat Darwin allemaal nog meer geschreven heeft over sexuele selectie bij vogels.

Noten

1. Karan J. Odom et al (2014) Female song is widespread and ancestral in songbirds, Nature Communications, 4 March 2014 
2. Charles Darwin (1859): "... female birds, by selecting, during thousands of generations, the most melodious or beautiful males, according to their standard of beauty, might produce a marked effect", The Origin of Species.
3. Charles Darwin (1871) 'The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, met name hoofdstuk XIII: Secondary Sexual Characters of Birds. Zoek online op: Darwin Online, Identifier =  F955 en Text = "canary, robin" (bijvoorbeeld) en klik in de resultatenlijst op de link F955 dan kom je op de passage: "... because the females of some few species, such as of the canary, robin, lark, and bullfinch..." . De hele paragraaf geeft een verrassend tijdsbeeld van hoe 'vogelliefhebbers' toen omgingen met vogels in het wild: methodes van vogelvangen met lijmstokjes en de prijzen van verschillende zingende mannetjes. In één passage vertelt Darwin hoe iemand met lijmstokjes in 1 dag een record van 70 vinken heeft gevangen. De test voor de beste zanger is dat hij blijft zingen terwijl je met de kooi rondjes boven je hoofd draait!!!
4. Misschien werd de observatie dat alleen manntjes zingen beinvloed door culturele factoren als het feit dat de katholieke kerk vrouwen niet mogen zingen in een kerkkoor (bron) en door het Bijbelse gebod ""The women should keep silent in the churches." (1 Corinthians 14:34 English Standard Version). Dus: God had de vrouw bij mensen en vogels verboden te zingen!
5. Het grappige is dat de wikipedia pagina over Superb Fairywren terloops vermeldt dat een bepaald liedje door het mannetje en vrouwtje gezongen worden. Terloops! Zonder op te merken dat dit typerend is voor veel zangvogels. Het onderzoek is zo nieuw dat het nog niet doorgedrongen is tot wikipedia.
6. Later vond ik, naar aanleiding van een comment, in: Dick de Vos en Luc de Meersman (2005) Wat Zingt Daar? over de roodborst: "Ook vrouwtjes zingen, vooral in de herfst, wanneer zij een eigen territorium gaan bezetten" (p.121). Prima! Maar, irritant, ze schrijven er niet bij hoe je vrouwtjes roodborst herkent. In de vogelgidsen vind ik dat ook niet. Bijvoorbeeld: Lars Jonsson helpt niet. En Luc Hoogenstein, Ger Meesters Handboek Vogels van Nederland, wordt alleen over 'de roodborst' gesproken, het woord mannetje of vrouwtje komt niet eens in de tekst voor. De Vogelbescherming website vermeldt: "Tegen soortgenoten zijn zowel mannetje als vrouwtje daarentegen heel agressief en verdedigen zomers en 's winter fel hun territorium.", maar niet dat vrouwtjes zingen. Bij herkenning wordt niet eens gesproken over mannetje of vrouwtje! toegevoegd 2 april 2014.

Bronnen

Aussie birds prove Darwin wrong 5 Mar 2014 Dit is een radio interview met de Australische auteur van het artikel. Begin: 12:56 eind: 20 min.

Sciencedaily: Birdsong is not all about sexual selection: Female birds sing much more often than previously thought 5 Mar 2014

Katharina Riebel, Michelle L. Hall and Naomi E. Langmore (2005) Female songbirds still struggling to be heard, TRENDS in Ecology and Evolution Vol.20 No.8 August 2005. (een prachtige, feministisch aandoende titel! Bijna 10 jaar geleden zijn de auteurs begonnen met het verzamelen van gegevens over zang bij vrouwtjes)

Publications - Katharina Riebel

Wybo Algra: 'Elke vogel (m/v) zingt zijn/haar lied', Trouw 5 maart 2014

We weten niet precies hoeveel genen de mens heeft

Het aantal genen in verschillende organismes, Genome Biology

 

We weten niet hoeveel genen de mens heeft. En ik bedoel daar niet mee dat historisch gezien de schattingen van het aantal genen dat de mens heeft nogal aan de hoge kant zaten (100.000 genen). Dat waren inderdaad schattingen, berekeningen. Toen het menselijke genoom bekend werd, daalde het aantal genen tot ongeveer 30.000 en 25.000 [5]. Maar dát bedoel ik niet.

Wat ik ook niet bedoel is dat we nu weten dat genen opgedeeld zijn in introns en exons en de exons op verschillende manieren gecombineerd kunnen worden tot een eiwit (zgn. alternative splicing) waardoor een gen meerdere eiwitten kan produceren. Ook dat bedoel ik niet.

Wat ik ook niet bedoel is dat er ook zgn 'niet-coderende' genen zijn. Dat zijn genen die niet voor eiwitten coderen, maar voor functioneel RNA. Er zijn nu honderden van dat soort genen gevonden. Maar dat bedoel ik ook niet.

Ik bedoel ook niet de controverse over het zgn. 'junk'-dna. We weten inderdaad nog lang niet alles over de functie van heel veel DNA dat buiten de bekende genen ligt. En er zijn ontzettend veel pseudo-genen. En er is veel DNA waarvan we zeggen dat het zelfs potentieel geen genen kunnen zijn. Maar, dat bedoel ik ook niet.

Ik bedoel: zélfs als we ons beperken tot eiwitproducerende genen, dan nóg weten we niet precies hoeveel dat er zijn. Maar, eiwitproducerende genen zijn toch  makkelijk vast te stellen? Een gen produceert een eiwit of niet. Dat is toch al lang tot op het laatste gen en eiwit vastgesteld? Dat staat toch allemaal in de genomics en proteomics databases? Nee, dat zijn kandidaat genen, of voorspelde genen waarvan een deel nog geverifieerd moet worden. Het aantal gecatalogiseerde genen is uitsluitend gebaseerd op DNA kenmerken zoals start code, en stop code [1]. Dus je weet niet zeker of een gen, een stuk DNA, ook daadwerkelijk een eiwit produceert, ook al ziet het eruit als eiwitproducerend DNA. Het zijn mogelijke genen (putative genes in het Engels). Als je het zeker wilt weten moet je eiwitten rechtstreeks detecteren in cellen en weefsels (eiwitten zijn te herleiden tot eiwitproducerend DNA). En dat heb ik me eigenlijk nooit eerder gerealiseerd. En omdat er vele verschillende celtypes zijn (plm 200 - 400) moeten we in principe alle celtypes testen. In verschillende ontwikkelingsfasen. Een gigantische, zo niet onmogelijke opgave. Bijvoorbeeld: een menselijk orgaan dat de meeste mensen niet hebben: de placenta. Zelfs vrouwen hebben dat orgaan maar tijdelijk in bezit. De placenta produceert eiwitten die een normaal (niet zwanger) mens niet produceert [2].

Het is gecompliceerder dan dat: eiwitten kunnen in lage concentraties voorkomen zodat ze moeilijk detecteerbaar zijn. Of slechts in één of een paar celtypes voorkomen. Of snel afgebroken worden (kortlevend zijn), of alleen op bepaalde tijdstippen geproduceerd worden. Geen wonder dat er tot nu toe maar van 11.838 genen bewezen is dat ze eiwitten produceren. We hebben er ongeveer 20.000, dus dat is ongeveer de helft bewezen! Ander bronnen zeggen dat we 22.500 genen hebben met een onzekerheidsmarge van 2000! 
Zolang je het eiwit niet hebt aangetoond weet je gewoon niet zeker hoeveel eiwitproducerende genen 'de mens' heeft. Zo simpel ligt dat! En: zo moeilijk ligt dat!

Ik schreef 'de mens'. De mens is geen gestandaardiseerd wezen. We komen niet uit een fabriek. Er bestaat genetische variatie. Ook in genen. En dan heb ik het over gezonde mensen. Genen hebben variaties (deleties en inserties) in het gedeelte dat voor eiwitten codeert (exons). Het probleem is: wanneer spreek je over een gen-variant en wanneer is het een nieuw gen? Het kan dus dat sommige mensen genen hebben die andere mensen niet hebben. Tot zover het aantal genen van 'de mens'.

Wat is het belang van dit alles? Ten eerste: het wetenschappelijk belang, o.a. evolutie (daar komt ik vast nog wel eens op terug!), en het medische aspect. Als iemand een erfelijke ziekte heeft wil men graag weten of het stuk DNA dat de patient mist de oorzaak is van de ziekte, of dat het een gen is dat bij gezonde mensen géén eiwit produceert. Met andere woorden: je wilt graag weten hoeveel genen een 'normaal mens' heeft. Nog een ander medisch aspect is dat mensen verschillend kunnen reageren op geneesmiddelen afhankelijk van het bezitten van enzym varianten die op hun beurt berusten op afwijkende genen [4]. En voor religieuze mensen geldt (neem ik aan) dat ze graag exact willen weten welke bona fide genen God de mens gegeven heeft toen Hij de mens schiep. En Intelligent Design aanhangers willen graag weten welke en hoeveel genen 'intelligent designed' zijn [3].

Literatuur

• 'The shrinking human protein coding complement: are there now fewer than 20,000 genes?' pdf downloaded from biorxiv.org on January 31, 2014: "Fifteen of these new genes had evidence for expression in placenta, suggesting that large-scale proteomics experiments performed on specific tissues may detect gene products with restricted expression."
• Differentiating Protein-Coding and Noncoding RNA: Challenges and Ambiguities PLoS Comput Biol 4(11): 2008
• Distinguishing protein-coding and noncoding genes in the human genome, PNAS 2007 Dit artikel beklemtoond dat het misschien wel onmogelijk is om te bewijzen dat een potentieel eiwitproducerend gen het niet is.
• Between a chicken and a grape: estimating the number of human genes Genome Biology, 2010.
  22,619 human protein-coding genes
  22,333 protein-coding genes.
  Currently, the average number of genes listed in the human gene catalogs appears to be somewhere around 22,500, with an uncertainty of around 2,000 genes (!). Different humans have different gene count.

Noten

1. De definitie van een eiwitproducerend gen: An open reading frame (ORF) is a potentially translatable sequence that consists of a string of in-frame sense codons beginning with a start codon and ending with a stop codon. 
2. De man heeft ook het gen voor unieke placenta eiwitten (waarschijnlijk), het komt natuurlijk nooit tot expressie.
3. Intelligent Design: Michael Behe, maar vooral in dit verband William Dembski die meende te kunnen vast stellen of een gen 'intelligent designed' was en wat het informatiegehalte van het menselijke genoom is. Dan moet je in de eerste plaats exact weten hoeveel genen 'de mens' heeft. Zie mijn review.
4.  Het vakgebied heet: Farmacogenetica of  Pharmacogenetics.Toegevoegd 26 maart 2014.
5. Leuk weetje: de Loblolly den die in Amerika voorkomt heeft minstens 50.000 genen! 'Loblolly takes genome size prize', Nature 27 March 2014 Toegevoegd 27 maart 2014.

Vorige blogs

ENCODE project is een mijlpaal, maar 80% functioneel dna roept vragen op 18 september 2012. Hierin bereken ik hoeveel menselijk DNA functioneel is.

Postscript

[5 nov 2015]

"Then there are the missing proteins. Roughly 15% of human genes that should encode proteins have had no associated protein identified — that means there are nearly 3,000 missing proteins. In some cases, this may be because they occur in small amounts or in only tiny areas of tissue. Without a complete catalogue of proteins, the overall picture of human proteomics remains fuzzy."
bron: Neil Savage: " Proteomics: High-protein research" , Nature 05 November 2015.

" The reduction of the proportion of missing proteins in the human proteome from 33 to 18% (or 15%) over the last 3 years shows the clear progress "
bron: " Quest for Missing Proteins: Update 2015 on Chromosome-Centric Human Proteome Project" , Journal of Proteome Res., 2015.

Dus: in 2015 missen er nog steeds 15% eiwitten. Misschien zijn ze belangrijk, misschien niet.

Fundering van de moraal bij Paas en Peels is een anachronisme

Rik Peels, Stefan Paas
2e druk 2013
God bewijzen

Als je goed kijkt hoe Paas en Peels moraal definiëren in hoofdstuk 4 van God bewijzen, dan blijkt verrassend genoeg dat ze niet de Tien Geboden of de Bergrede noemen, maar de overtuiging dat vrouwen gelijkwaardig zijn aan mannen en dat slavernij verkeerd is (228). Zij noemen dat de harde kern van de moraal. Je leest daar makkelijk overheen omdat deze twee waarden tegenwoordig zo vanzelfsprekend zijn. Niets bijzonders. Je kunt je afvragen waarom Paas en Peels juist deze twee overtuigingen hebben uitgekozen, maar met die morele normen op zich is helemaal niets mis. Je verwacht het alleen niet van Paas en Peels. Je verwacht dat ze zouden zeggen: de moraal wordt gevormd door de Tien Geboden en die komen van God; en daarmee is christelijke moraal gefundeerd. Klaar. Maar dat doen ze helemaal niet. In plaats daarvan komen ze met moderne morele inzichten. Maar dat is een anachronisme: iets moderns situeren in een ver verleden.

Anachronisme:
Aristoteles in middeleeuwse klederdracht

Anachronisme: dat is Jezus in een 21e eeuwse kleding afbeelden en vervolgens concluderen dat Jezus modern gekleed ging...
Mensenrechten zoals vrouwenrechten en verbod op slavernij zijn morele inzichten die pas in het 18e en 19e eeuwse Europa ontstonden. Na de tweede wereldoorlog zijn bijvoorbeeld mensenrechten vastgelegd in de Universal Declaration of Human Rights (10 dec 1948) [12]. 

Hun eigen voorbeelden, vrouwenrechten en het immorele van slavernij, zijn moderne morele inzichten geprojecteerd op de Bijbelse tijden. En vervolgens gebruiken ze dat 'gegeven' om moraal te funderen. Een cirkelredenering [16]. Tenminste, als dát is wat ze doen, dan faalt die poging. Dat is duidelijk. 

Want steeds suggereren de auteurs dat morele normen van God komen [4], maar dit wordt nooit expliciet gezegd. In tegendeel, ze zeggen dat God onze moraal niet op wonderlijke wijze uit de hemel heeft laten vallen, maar tegelijk dat we morele normen niet zelf kunnen produceren (233). Hoe zit dat nu? Ze vragen zich hardop af: Hoe kunnen we nu weten wat goed is? Wat is hun antwoord? Ze zeggen het niet. Het dichtst in de buurt van een expliciete claim komt: 'dat we God nodig hebben om ons te vertellen wat goed en kwaad is' (241). Maar dat is hetzelfde als zeggen dat de moraal uit de hemel komt vallen. Belangrijker: wat ze hier doen is God (moderne) woorden in de mond leggen en vervolgens zeggen: het zijn niet onze woorden, maar van God! [19]

Een moraal die werkelijk op de letterlijke tekst van de Bijbel gebaseerd is, is het tegenovergestelde van wat Paas en Peels als harde kern van de moraal hebben aangewezen [20]. Kijk bijvoorbeeld naar de SGP (vrouwen mogen geen partijpolitieke functies vervullen binnen de SGP [14], [21]). Vrouwen mogen niet op de kansel [15]. De Rooms Katholieke kerk sluit vrouwelijke priesters ten alle tijde principieel uit en zij baseren dit uiteindelijk op de Bijbel [23]. Volgens de Rooms Katholieke kerk heeft Jezus bewust geen vrouwelijke apostelen gekozen [24]. Of kijk naar christelijk Amerika dat de conventie tegen alle vormen van discriminatie tegen vrouwen niet geratificeerd heeft! [13] (hoe bestaat het!). En dit:

"Ik mocht in mijn kerk niet meepraten", Hilligje Kok-Bisschop, Trouw 15 mrt 2014 (zie ook: Houdt God van Vrouwen?)

Is dit onzin? Nergens op gebaseerd? Nee, de discriminatie van vrouwen in de kerk van Hilligje Kok-Bisschop is gewoon op de Bijbel gebaseerd:

"The women should keep silent in the churches. For they are not permitted to speak, but should be in submission, as the Law also says."
1 Corinthians 14:34 English Standard Version

"Wives, submit yourselves to your own husbands as you do to the Lord" Ephesians 5:22

Je kunt het die kerk niet kwalijk nemen: het staat immers gewoon in de Bijbel. Op die manier kun je je moraal baseren op de letterlijke tekst van de Bijbel.
Paas en Peels hebben echter een dilemma: óf je baseert de moraal op de letterlijke tekst van de Bijbel, dan heb je een fundering maar geen 'mensenrechten moraal', óf je hangt een moderne mensenrechten moraal aan, maar dan kun je die niet baseren op de letterlijke tekst van de Bijbel en vervalt daarmee de fundering van de moraal [22].

Bovendien leggen Paas en Peels ook niet uit waarom vrouwen en mannen gelijkwaardig zijn [17]. Ze hebben zó veel tijd besteed aan het aantonen dat atheïsten hun moraal niet kunnen funderen, dat ze misschien wel hebben gedacht: als atheïsten het niet kunnen, dan moet de theïstische fundering het enige zijn dat overblijft. En dus automatisch waar zijn. Klopt natuurlijk niet. Ze zijn gewoon niet toegekomen aan het netjes funderen van hun eigen moraal. Daarom valt het niet op dat het niet gelukt is. Ze citeren de vrouwonvriendelijk Bijbelteksten of vrouwonvriendelijke regels in moderne kerken gewoon niet. Daarom valt het ook helemaal niet op dat hun moraal het tegenovergestelde is van een op de Bijbel gebaseerde moraal.

moraal zonder fundering
Hoe zit het nu met de intellectuele of filosofische fundering van de moraal? Mijn stelling is: je hoeft de moraal (bijvoorbeeld: mensenrechten) waarop je je gedrag baseert niet filosofisch te funderen om je moreel te gedragen [1]. Het zou welkom zijn, maar we hoeven daar niet op te wachten. Zeker niet. 
Je moreel te gedragen is heel natuurlijk, gezond, je wordt er gelukkig van en het is goed voor de samenleving. Zowel voor de atheïst als de theïst.

In feite zijn Paas en Peels het er over eens dat je niet in God hoeft te geloven om je moreel te gedragen. Immers, je kunt een moreel leven leiden zonder geloof in God en zonder te claimen dat die moraal van God afkomstig is. Niemand hoeft in nihilisme te vervallen [18]. De mensenrechten worden niet op eens waardeloos als ze geen theologische of filosofische fundering hebben. Mensenrechten zijn en blijven belangrijk. Zouden er echt mensen zijn die tegen mensenrechten zijn omdat ze 'geen fundering' hebben? Mensen folteren mag, omdat we niet weten hoe we mensenrechten moeten funderen? Absurd.

Conclusie
Paas en Peels hebben een dilemma: óf je baseert de moraal op de letterlijke tekst van de complete Bijbel, dan heb je een fundering, maar geen mensenrechten, óf je hangt een moderne mensenrechten moraal aan, maar dan kun je die niet baseren op de letterlijke tekst van de Bijbel en vervalt daarmee de fundering van de moraal. Paas en Peels kiezen voor de laatste optie, waarbij ze op een anachronistische wijze hun moderne moraal aan God of de Bijbel toeschrijven. Ze laten daarbij achterwege te vertellen wat de complete moraal nu precies is en hoe de fundering van die moraal precies in zijn werk gaat [22].





Postscript over slavernij

Paas en Peels rekenen slavermij tot de harde kern van de moraal; ze 'weten' dat het immorele van slavernij niet afhankelijk is van tijd en plaats; ze 'weten' nota bene dat onze voorouders dat (eufemistisch uitgedrukt) 'minder scherp hebben gezien dan wij' (noot 241). 

Wettelijke afschaffing van slavernij 1575 - 2000
dia uit presentiatie van Pinker
(figuur 4-6 in het boek) [9]

Ze 'vergeten' hierbij dat in de Oudheid inclusief in de Bijbel slavernij normaal was [9]. 'Onze voorouders'? Het waren onze verre voorouders die de Bijbel schreven!
'Minder scherp'? Slavernij werd in de Oudheid niet principieel afgekeurd, men vond het wel handig. Jezus heeft slavernij niet principieel afgekeurd. Men vond het normaal. Men zag het hele probleem niet.
Als het immorele van slavernij tot de harde kern van de moraal behoort, waarom wordt slavernij dan niet principieel afgekeurd in de Bijbel? in de Tien Geboden? Hoe kan dat? Dat bewijst dat je God en de Bijbel niet als bron van de moraal kunt gebruiken.
'Minder scherp gezien'? Het is niet zo dat de mensheid in de loop der eeuwen beter in staat was die vaststaande morele norm in de praktijk toe te passen. Nee, de norm zélf is veranderd [10]. Slavernij, van moreel juist naar moreel verkeerd. Van moreel naar immoreel. 'Minder scherp gezien' is eufemistisch uitgedrukt.
Als slavernij niet principieel werd afgekeurd in de Bijbel, dan had God zelf het kennelijk 'minder scherp gezien' [11].


Postscript 1 mei 2014

In het blog van Jan Riemersma de volgende relevante opmerkingen:

Het is verstandig om onderscheid te maken tussen theologie en filosofie. De theoloog mag het bestaan van God veronderstellen. De filosoof wil het bestaan van God aantonen (of weerleggen). De filosoof begint met lege handen, maar hoopt aan het einde van zijn oefening voldoende bewijs te hebben verzameld voor (of tegen) de stelling dat God bestaat.

Dus: als een theoloog de moraal op God baseert, baseert hij de moraal op een onbewezen veronderstelling. Niet een echte fundering.


Noten

1. naar analogie van PP: je hoeft geen bewijzen te hebben voor het bestaan van God om in God te geloven. 
2. Op een andere plek komt er nog een lijstje van morele normen waarvan niet duidelijk is of dat nu de complete lijst is zie: 3.
3. Op pag 260 treffen we 6 morele normen aan die stuk voor stuk niet in de TienGeboden staan: zorg voor de zwakken, naastenliefde, intrinsieke waarde van een menseleven, nieuwe kansen voor misdadigers, goedgeefsheid, vergeving. Het lijkt erop dat Paas en Peels doen waar ze ons zo voor waarschuwen: het projecteren van eigen en eigentijdse waarden op God, en vervolgens weer rechtvaardigen met een beroep op God als bron van de moraal. Waarden waarvan sommige veel lijken op waarden uit de Verlichting. En hoe zit het met homosexualiteit dat de Bijbel duidelijk afkeurt?
4. bijvoorbeeld: "Immers, als God niet bestaat hebben we geen enkele reden om te denken dat er objectief goed en kwaad is" (240). Maar, dat 'immers' is onterecht: die stelling die volgt moet juist aangetoond worden!
5. Thomas van Aquino zei "God is de eeuwige bron van het goede." Maar waarom is dat zo? 
6. Jochemsen en De Vries nog een keer: Wat zijn mijn motieven in deze zaak? 11 maart 2014
7. De filosoof Dr. Jan Riemersma heeft scherpe kritiek op de methode en strategie van Paas en Peels die inhoudt dat de atheist hen maar moet overtuigen dat God niet bestaat. "Zelfs de krachtigste en meest aangrijpende argumenten, zoals de vraag waarom God wegkijkt als er mensen lijden en waarom er geen spoor van God in de hele wijde werkelijkheid gevonden is, worden door Peels & Paas 'niet overtuigend' gevonden! " (blog 16 nov 2013).
8. Je krijgt dan een filosofische ethiek, waar argumenten gegeven worden en die pas echt universeel en niet religiegebonden kan zijn. Misschien moeten Paas en Peels nog eens Moreel Esperanto van Paul Cliteur lezen.
9. Uitgebreide en heftige discussie over slavernij in de Bijbel naar aanleiding van mijn blog over Steven Pinker: Steven Pinker (3): waarom duurde het 2000 jaar voordat de mensheid slavernij heeft afgeschaft?
10. Slavernij wordt niet principieel afgekeurd in de Bijbel maar wel expliciet in Artikel 4 van de Universele verklaring van de Rechten van de Mens: "Niemand zal in slavernij of horigheid gehouden worden. Slavernij en slavenhandel in iedere vorm zijn verboden".
11. Dat klinkt voor sommigen misschien als godslastering. Anders gezegd: het beeld van Gods moraal was minder scherp in die tijd. Maar dan is de Bijbel niet Gods woord. 
12. Women's rights ; Universal Declaration of Human Rights;  United States Declaration of Independence ( all men are created equal) 1776 en in Frankrijk De Verklaring van de rechten van de mens en de burger in 1789. In 1946 werd Internationaal Gerechtshof opgericht. In 1950 werd het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens opgesteld (verbiedt oa de doodstraf!).
13. "The UN member states that have not ratified the convention are Iran, Nauru, Palau, Somalia, Sudan, Tonga, and the United States." ! bron
14. De Staatkundig Gereformeerde Partij mag vrouwen niet het recht ontzeggen om zich verkiesbaar te stellen. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg heeft een klacht van de partij over dat standpunt van de Hoge Raad verworpen.
    De SGP plaatst geen vrouwen op de kieslijst omdat het regeerambt volgens die partij is voorbehouden aan mannen. De SGP baseert zich daarbij op de Bijbel. bron
15. De overtuiging dat vrouwen niet thuishoren op de kansel is wel bijbels gemotiveerd: het boek Timoteüs stelt dat een vrouw zich 'gehoorzaam en bescheiden' dient te laten onderwijzen. De schrijver staat niet toe 'dat ze zelf onderwijst of gezag over mannen heeft'. bron
16. Iets wat ze Frans de Waal verwijten: moraal op dieren projecteren en vervolgens zeggen dat onze moraal bij apen voorkomt. 
17. Ook beantwoorden ze hun eigen vraag niet waarom juist deze waarden? Dat was de kritiek op atheisten. Als die waarden van God komen, kun je je nog steeds afvragen waarom juist die waarden? En: waarom zijn mannen en vrouwen gelijkwaardig? En waarom is slavernij moreel onjuist? Zijn heterosexuele relaties gelijkwaardig aan homosexuale relaties? Hoe lossen Paas en Peels dat op? Ik zie het niet.
18. Zo hebben PP een interessante analyse van Bas Haring's nihilistische opvatting van de waarde van biodiversiteit. Biodiversiteit is belangrijk ook al kun je het niet filosofisch funderen. Kun je naastenliefde filosofisch funderen? toegevoegd 19 maart 2014 
19. Toegevoegd 19 maart 2014: "Belangrijker: wat ze hier doen is God (moderne) woorden in de mond leggen en vervolgens zeggen: het zijn niet onze woorden, maar van God!" 
20. In zekere zin pleit dit vóór Paas en Peels: ze verlagen zich niet om hun moderne mensenrechten moraal te laten overrrulen door de bijbelse moraal, zoals bijvoorbeeld 'Answers In Genesis' dat doet: What Kind of God Would Condemn People to Eternal Torment? Tegelijk vormt deze houding voor PP een probleem: als je de Bijbel niet letterlijk neemt heb je een probleem met de fundering van de moraal. Toegevoegd: 20 maart 2014
21. Lilian Janse wint als eerste vrouw ooit zetel met SGP   Toegevoegd: 20 maart 2014
22. Dilemma en Conclusie toegevoegd:  20 maart 2014
23. Why Can't Women Be Priests in the Catholic Church? About.com Catholicsim. De katholieke kerk is onverzettelijk: ze zal nooit en te nimmer vrouwen toelaten tot het priester ambt omdat ... ze het nooit hebben gedaan, ... omdat Jezus het niet deed, gewoon ... omdat vrouwen nu eenmaal anders zijn dan vrouwen, vrouwen kunnen en mogen dat niet, nooit. Ontzettend lullige redenen om vrouwen te discrimineren! Dat Paas een Peels claimen dat man en vrouw gelijkwaardig zijn betekent dus gewoon dat ze niet katholiek zijn en dat ook willen laten weten!  toegevoegd 8 april 2014
24. Als er toch zo'n priestertekort is, waarom mogen er dan geen vrouwen priester worden? : "De Rooms Katholieke Kerk kiest niet op basis van louter menselijke overwegingen voor mannelijke priesters, maar verwijst steeds naar de Heilige Schrift: Jezus koos slechts mannen uit om zijn priesterlijke bediening in de tijd voort te zetten." toegevoegd 9 april 2014

Met dank aan Susan voor de introductie van het begrip 'anachronisme'!

Vorige blogs over dit onderwerp:
In het vorige blog gaf ik een analyse van het probleem van het kwaad bij Paas en Peels (2013) 'God bewijzen'. Daar staan weer links naar vorige blogs.

Het probleem van het kwaad bij Rik Peels en Stefan Paas

Rik Peels, Stefan Paas
2e druk 2013
God bewijzen.

 

Samenvatting: Ik beperk mij in dit blog tot het theologische probleem van kwaad zoals het behandeld wordt door Rik Peels en Stefan Paas in 'God bewijzen. Argumenten voor en tegen geloven' (2014). Peels en Paas laten serieuze bezwaren weg tegen hun oplossing voor het probleem van het kwaad. Die bezwaren zijn bekend in de literatuur en makkelijk te vinden. Zij hadden die bezwaren tenminste moeten bespreken. Door die bezwaren weg te laten lijkt hun betoog ten onrechte redelijk en overtuigend.   

Ten tweede verhullen Peels en Paas de onaangename consequenties van het Sceptisch Theïsme doordat ze een abstract betoog houden. Wanneer ze wel concrete voorbeelden geven zijn het triviale voorbeelden. Daardoor lijkt hun standpunt redelijk. Maar dat is maar schijn. Zouden ze alle consequenties van hun standpunt aan de lezer presenteren, of alleen maar hun standpunt met serieuze voorbeelden illustreren, dan zou het de lezer snel duidelijk worden dat hun standpunt onredelijk en onethisch is.

Introductie

Er gebeuren dingen die de meesten van ons betreuren, verafschuwen, gewoon niet willen dat ze gebeuren: 9/11, de watersnoodramp van 1953, een jonge moeder die sterft aan Acute Lymfatische Leukemie, Hiroshima en Nagasaki, racisme, oorlog, genocide, honger. We willen slechte dingen voorkomen. Tenminste, als we daartoe in staat zijn. Personen met veel macht, kunnen veel doen. Hoe meer macht, hoe meer iemand kan doen. Als er een persoon zou bestaan die onbeperkte macht heeft, alles weet en moreel perfect is, dan zal die slechte dingen kunnen en willen voorkomen. Een persoon met de eigenschappen Algoed, Alwetend en Almachtig grijpt in. Maar het kwaad bestaat. Dat is het theologische probleem van het kwaad. [21]

Het probleem van het kwaad

De bespreking van het probleem van het kwaad hebben Paas en Peels ondergebracht in §3.13 'God Zou Nooit Zoveel Lijden Toelaten' (p.198–222). Die paragraaf is onderdeel van hoofdstuk 3: 'Argumenten Tegen Het Bestaan Van God Overtuigen Niet'. Ze behandelen het probleem van het kwaad dus als een argument tegen het bestaan van God, niet tegen zijn karakter. In totaal besteden de auteurs 24 pagina's aan het probleem waarvan ze zelf zeggen "dit wordt vaak als het sterkste argument tegen het bestaan van God beschouwd" (p.199).  [20]

Paas en Peels onderscheiden verschillende deelproblemen. Ik heb daar een schema van gemaakt:

Figuur 1. Probleem van het kwaad.

Het existentieel probleem van het kwaad

Het existentieel probleem van het kwaad is het emotionele probleem dat ontstaat door de ervaring dat een liefdevolle God kwaad in het leven van mensen toelaat, zoals een kind verliezen. 

- scheiding emotie en argumenten

"Gelovigen en soms ook niet-gelovigen roepen naar de hemel en vragen zich diep vertwijfeld af of er een God is als zij iets afschuwelijks meemaken in hun leven. Wat zulke mensen nodig hebben is liefde, aandacht, zorg en een luisterend oor. Het zou te gek voor woorden zijn om bij iemand die net een kind verloren heeft met filosofische of theologische argumenten aan te komen." (p.200).

"Hier stellen we alleen de vraag of het probleem van het kwaad in intellectueel opzicht een geldig argument is tegen het bestaan van God" (p.201). 

Die ervaring van vertwijfeling is authentiek. Daar mag en kan nooit iets van afgedaan worden. 
Peels en Paas doen nu het volgende:  eerst wordt het existentiele probleem van het kwaad afgezonderd van het intellectuele probleem. Vervolgens zeggen ze dat het existentiële probleem van het kwaad géén argument is tegen het Sceptisch Theïsme.

"Existentieel is zo'n uitleg voor ons moeilijk te verteren. Als het over een verkrachting van een kind gaat, vinden we elke poging om te suggeren dat dit op de een of andere manier onderdeel kan zijn van een hoger plan onsmakelijk. (...) Daarom is onze walging tegen dit soort lijden en pogingen om het 'goed te praten' existentieel heel begrijpelijk, maar dat is geen weerlegging van Sceptisch Theïsme." (204)

Onsmakelijk? Walging? De vraag die Paas en Peels niet stellen is: Waarom zijn theologische argumenten in die situatie niet troostend? Is dat logisch? Is dat vanzelfsprekend? Moet je dat verwachten? Zouden theoretische en praktische oplossingen niet een eenheid moeten vormen? Zij zouden zich daar ernstig zorgen over moeten maken. Het zou zeer verontrustend moeten zijn. Waarom is het Sceptisch Theïsme ("God kan redenen hebben die ons verstand te boven gaan") niet troostend in deze situatie? Zou je niet van de cognitieve inhoud van het geloof moeten verwachten dat het de ultieme existentiële, emotionele problemen oplost? [14] 
Die discrepantie tussen theorie en emotie komt nog een keer terug tot slot:

"De ervaring van lijden, persoonlijk of bij anderen, kan iemands geloof kapotmaken of iemand de lust benemen om ooit in God te geloven". (218)

Kapotmaken? Maar dan is de theorie ('God bestaat') totaal niet voldoende en niet opgewassen tegen de werkelijkheid. En alweer hameren Paas en Peels erop dat het belangrijk blijft om onderscheid te maken tussen intellectuele en existentiële problemen. Maar hoe komt dat? Waar ligt dat aan? Er is kennelijk een grote discrepantie tussen theorie (de perfecte eigenschappen van God) en de praktijk van het leven (het verdriet). Als die theorie geen steun biedt in de praktijk van het leven, dan is er toch iets ernstigs mis met die theorie? [13]. 
Als God Algoed is dan kun je

aannemen dat dat door God gesanctioneerde leed in feite een zegen is. [8]

Het logische probleem van het kwaad

Nog vóórdat ze het logische probleem van het kwaad inhoudelijk hebben behandeld komen Peels en Paas met de mededeling:

"Sinds enkele decennia wordt de logische versie van het probleem alom –door zowel gelovigen als niet-gelovigen– als weerlegd beschouwd" (p.201).

Dit is niet juist. In het wikipedia artikel Alvin Plantinga's free will defense kan men lezen: 

"While Plantinga's free will defense has received fairly widespread acceptance among philosophers, many still contend that it fails to adequately resolve the problem of evil. Additionally, the defense only addresses moral evil, not natural evil" (wikipedia)

Paas en Peels gaan begaan hier dus twee ernstige fouten. Er is dus geen sprake van dat iedere filosoof van mening is dat het probleem is opgelost. Ze vergeten op dat moment te vermelden dat de Vrije Wil verdediging uitsluitend gaat over het morele kwaad. Het natuurlijk kwaad blijft onaangeroerd. 

Vrije Wil verdediging

Op pag. 201 werd aangekondigd dat het Logische Probleem van het Kwaad opgelost is. Pas op pag. 210 wordt het logisch probleem van het kwaad met als oplossing de 'Vrije Wil verdediging' (Plantinga) behandeld. 
Het wordt niet netjes uitgelegd, maar in de discussie blijkt dat ze het over moreel kwaad hebben. Ze besluiten de paragraaf met de conclusie dat "Het logisch probleem van het kwaad is opgelost, daar is vrijwel iedere vakgenoot van Plantinga het over eens." (p.211). Ze vergeten te vermelden dat daarmee niet het probleem van het natuurlijk kwaad is opgelost. Ook vergeten ze hierbij hun eigen onderscheid van het probleem van het kwaad vóór en na de de komst van de mens toe te passen (zie tweede figuur).

Door er zo op te hameren dat 'het probleem is opgelost' verdwijnt totaal uit het zicht dat begrippen 'Algoed' en 'Liefdevol' tot brekens toe zijn o p g e r e k t . De begrippen veranderen in het tegenovergestelde. Je zou kunnen zeggen dat die begrippen in geen enkel opzicht meer lijken op de begrippen zoals ze in het dagelijks spraakgebruik begrepen worden. Iemand die toeziet hoe mensen elkaar martelen en uitmoorden zonder ook maar iets te doen, zou geen redelijk mens 'goed' en 'liefdevol' durven noemen. Ook hier geven ze triviale voorbeelden: we laten allemaal wel eens kwaad toe om iets goeds te bereiken, we gaan allemaal naar de tandarts, hoewel we weten dat dit behoorlijk pijn kan opleveren! Echt lastige vragen zoals: Mogen we atoombommen op Hiroshima en Nagasaki laten vallen om de oorlog te bekorten? of: Mag je Hitler doden? worden niet gesteld. Tenslotte verzuimen ze uit te leggen of de Vrije Wil verdediging samengaat met hun 'Sceptisch Theisme' of dat het een alternatief is. Sluien ze elkaar uit? Is de een beter dan de ander? Moet je een keuze maken?

Figuur 2. Probleem van het kwaad (vervolg).

Evidentiële probleem van het kwaad

zie: blog 27 jun 2012

Daarna wordt evidentiële probleem van het kwaad (het kwaad maakt het bestaan van God onwaarschijnlijk) behandeld en opgelost in welgeteld acht zinnen! 
Waarvan de laatste zin luidt: "Het is dus helemaal niet duidelijk of er überhaupt een goed evidentieel bezwaar is aan te voeren tegen Gods bestaan, op basis van het kwaad in de wereld." (212). Dat is het! Mijn bezwaar is dat ze niet expliciet zeggen dat alle concentratiekampen zoals Vught, Amersfoort, Westerbork, Auschwitz, Sobibór, Bergen-Belsen, Buchenwald, Dachau, Mauthausen, Neuengamme, Ravensbrück, Sachsenhausen [19], en tegenwoordig in Noord Korea, het bestaan van een Algoede Liefdevolle God niet onwaarschijnlijk maken. Om het echt concreet te maken zou ik alle namen moeten opnoemen van mensen die in de loop der geschiedenis in concentratiekampen en oorlogen zijn omgekomen. Paas en Peels houden een abstract betoog en verzuimen in deze context de praktische consequenties van hun standpunt duidelijk te maken aan hun lezers. Ze weten wel degelijk welke onnoemelijke hoeveelheid leed elke seconde over de wereld wordt uitgestort [7], maar ze kiezen er voor het hier niet te melden. Daardoor lijkt hun standpunt veel redelijker en acceptabeler dan het in werkelijkheid is. We zien dat ook bij het behandelen van het probleem van het natuurlijk kwaad waarbij ze zich beperken tot "een reekalfje dat moet toezien hoe het wordt ingesloten door een bosbrand" (207) [6] in plaats van bijvoorbeeld dat er in 1883 ten gevolge van de Krakatau eruptie 36.417 doden vielen en door de tsunami die het gevolg was vielen er nog eens duizenden gewonden, en er 165 dorpen verwoest werden.

Sceptisch theïsme: WE WETEN HET NIET EN HOEVEN HET NIET TE WETEN

"Het probleem ontstaat wanneer de zin van het lijden ons ontgaat. (...) de moord op zes miljoen Joden – is zulk zinloos lijden geen aanklacht tegen het bestaan van God? Een belangrijke reactie op het probleem van zinloos kwaad is het sceptisch theïsme." (203)

Hier lijken Paas en Peels de holocaust in eerste instantie als zinloos lijden te zien. Maar twee regels verder schrijven ze:

[A] "God (...) zal, als hij volkomen goed is, geen kwaad toelaten zonder dat hij daar een goede reden voor heeft" (203)

Als je voor een bepaald kwaad een goede reden hebt, is het zinvol kwaad. Onvermijdelijk volgt hieruit dat God goede redenen had om de Holocaust niet te voorkomen. Let op: Peels en Paas zeggen dit niet letterlijk, maar dit volgt uit hun uitspraak [A]. Zeiden ze het maar zelf, dan had ik het niet hoeven doen. Nu loop ik het risico dat Peels en Paas boos worden. Maar dit is geen poging om Paas en Peels iets in de schoenen te schuiven wat ze helemaal niet bedoelen. Het volgt direct uit het historisch feit dat God de holocaust niet verhinderd heeft [2]. Had iemand nl. de holocaust voorkomen, dan was het nu geen feit. Ik kan er alleen maar naar raden waarom Paas en Peels er geen duidelijke uitspraak over doen. Of ze willen het niet, of ze kunnen het niet, of ze durven het niet, of ze willen hun lezers niet schokkeren, of het is zo evident dat ze het niet expliciet vermelden. Maar de conclusie is onvermijdelijk. Maar Paas en Peels gaan nog een stapje verder:

[B] "Deze benadering ontkent dus dat God elk kwaad wil voorkomen. God laat sommige [11] kwade dingen toe" (203). 

In discussie's op dit blog werd eens gesteld dat God de Holocaust niet kon verhinderen (wegens technische redenen). Maar Paas en Peels zeggen dus dat God niet ieder kwaad wil voorkomen. Dus: ze maken het argument dat God technisch niet in staat zou zijn de holocaust te verhinderen irrelevant. Als we aannemen dat  

[C] de holocaust valt onder 'kwaad'

moeten we uit de uitspraken A+B+C concluderen dat 

[D] God een goede reden had om de Holocaust niet te verhinderen. Daarom wilde Hij het niet. En daarom deed Hij het niet.

Let op: dit zeggen Paas en Peels niet letterlijk. Nergens in het boek komt 'God' + 'holocaust' of 'Auschwitz' in dezelfde zin voor. Maar het volgt logischerwijze uit hun uitspraken. Het is dus niet iets wat ik hun in de mond leg. Het is geen 'leuke' uitspraak. Hebben Paas en Peels met deze uitspraak dan helemaal geen problemen? Dat is moeilijk te zeggen omdat ze daar nooit expliciete uitspraken over doen. Dat is juist mijn punt. Omdat ze nooit expliciet de relatie God–holocaust bespreken, komt bijvoorbeeld Holocaust theology ook niet voor in hun boek. Als je dát overslaat, sla je het moeilijkste probleem van de 20e eeuw over. Het moeilijkste probleem in moreel, psychologisch en levensbeschouwelijk opzicht. In dat opzicht is hun betoog oppervlakkig [10].

Dat God niet ieder kwaad wil voorkomen, is dat niet strijdig met Algoed? Hij moet toch op zijn minst het kwaad willen uitroeien?

Is dat niet strijdig met het gegeven dat God "volgens christenen volmaakt liefdevol is en altijd gericht op ons welzijn." ? [24]

Daar komt nog bij dat je geen scheiding kunt aanbrengen tussen Gods wil en Gods karakter (241). Het zegt dus nogal wat over Gods karakter dat God de holocaust niet wilde verhinderen. [23] 

Maar er is meer. Paas en Peels gebruiken de klassieke definite van God als een almachtig, alwetend en volkomen goed wezen [3] (324). Daaruit volgt dat God zelfs het allerkleinste detail van Auschwitz en de hele holocaust heeft gezien. God heeft toegekeken terwijl de holocaust zich aan het voltrekken was. Maar niet alleen dat. God wist van te voren dat de holocaust te gebeuren stond (alwetend).

Maar zelfs dat is niet alles. Zoals uit het Sceptisch Theïsme blijkt, laat God mensen in het ongewisse over de redenen waarom Hij de holocaust liet passeren. Paas en Peels kennen de redenen niet. God liet het meest gruwelijke van de 20e eeuw ('the greatest crime of the twentieth century') passeren, én liet mensen bovendien in het ongewisse over zijn redenen [15].

Gebrek aan duidelijkheid

Waarom zijn Paas en Peels niet duidelijker over wat Sceptisch Theïsme inhoudt? Het is te pijnlijk om God direct in verband te brengen met Auschwitz? Maar toch is dat onvermijdelijk als je God in verband wilt brengen met de feiten van deze wereld.
Eerlijk gezegd verbaast het me niet dat Paas en Peels niet gedetailleerd uitwerken wat hun Sceptisch Theïsme concreet inhoudt. Ik denk dat ze vaag zijn omdat het te pijnlijk is om duidelijk te zijn. Ze kunnen in hun God blijven geloven omdat hun God vaag is. Anderen, zoals de theoloog Carel van der Linden, trokken hun conclusie uit het probleem van het kwaad. Dat Paas en Peels dié auteurs niet bespreken is niet toevallig. Het is zeker opvallend [16].

Wat Paas en Peels weglaten

Paas en Peels laten weg wat de implicaties van Sceptisch Theïsme zijn voor de ethiek en moraal: implications for moral theory and moral living [12]. We hebben hier dus geen eerlijke behandeling van het Sceptisch Theïsme. Ernstige bezwaren tegen je eigen standpunt weglaten hoort niet. Dat is niet professioneel en niet eerlijk tegenover de lezer. [17]

Dat is niet uit te leggen

Volgens Paas en Peels kunnen atheisten "niet uitleggen hoe je weet dat dit goed en kwaad is" (236). Niet uitleggen? Als je bedenkt dat "Een alwetende, volkomen goede en almachtige God is per definitie niet na te rekenen" (204) [4], hoe kunnen ze dan nog uitleggen waarom zekere zaken moreel slecht zijn en andere moreel goed zijn en waarom we bepaald gedrag afkeuren of aanprijzen. "Als we geen verhaal hebben te vertellen bij onze morele beslissingen, zal het niet meevallen om begrip te krijgen van andere mensen of hen te overtuigen." (226). Inderdaad! Dat is precies het grote probleem bij het standpunt van Paas en Peels: ze hebben geen verhaal omdat hun God 'te groot is om door ons begrepen te worden'. Als hun moraal van God komt, moeten ze Hem op zijn blauwe ogen geloven. God vragen stellen en antwoorden krijgen is niet mogelijk. Paas en Peels: 

"Ons punt is: wie zijn of haar morele overtuigingen wil rechtvaardigen, zonder een beroep te doen op God, raakt verzeild in buitengewoon lastige intellectuele problemen" (226). 

Mijn punt is dat wie zijn of haar morele overtuigingen wil rechtvaardigen met een beroep op 'God', raakt verzeild in buitengewoon lastige intellectuele problemen, zoals ik in dit blog laat zien. Ook al is het waar dat atheïsten geen filosofische fundering hebben voor de moraal, wat schiet je er mee op om een principieel onbegrijpelijke persoon als bron voor de moraal te kiezen? Een persoon die zo hoog boven de mens verheven is dat Hij geen verantwoording hoeft af te leggen aan de mens? en niets uitlegt?

Sceptisch Theïsme vernietigt Moraal

In het Sceptisch Theïsme van Paas en Peels weten wij mensen niet waartoe elk kwaad mogelijkerwijs dient. Als God een reden heeft om niet in te grijpen, dan heeft God kennelijk goede redenen om niet in te grijpen, en dus de status quo te laten bestaan. Waarom zouden wij dan ingrijpen in de door God gewilde status quo? Dat moeten gelovigen dan juist niet doen. Maar dat verlamt hun handelen. Alle morele idealen zijn vernietigd. Wat wij aanzien voor kwaad, is het misschien niet, want het kan een bedoeling hebben die ons ontgaat. Het verlamt moreel handelen. Een Algoede, Alwetende, Almachtige God is de perfecte manier om alles wat mensen moreel slecht vinden om te toveren in moreel goed. God zou juist een moreel ideaal moeten zijn. Om een moreel ideaal te kunnen zijn, moet het ideaal niet samenvallen met de status quo. Maar het Sceptisch Theïsme vernietigt het moreel ideaal omdat het zegt: zoals het nu is, is het Gods bedoeling. Als God je morele ideaal is, dan is kennelijk niet inrijpen je morele ideaal [18].

Morele verantwoordelijkheid

"Of je zou kunnen denken dat mensen morele verantwoordelijkheid kunnen dragen, dat ze grote invloed kunnen uitoefenen op de wereld." (328)

"Zodra we een zekere mate van controle hebben, komt verantwoordelijkheid om de hoek kijken en zodra controle afwezig is, verdwijnt onze verantwoordlijkheid." [25]

Personen met veel macht, kunnen veel doen en hebben een grote morele verantwoordelijkheid. Hoe méér macht, hoe méér invloed ten goede iemand kan uitoefenen. Een minister heeft meer macht dan een lokale politicus, en die heeft meer macht dan een gewone burger. Als er een persoon zou bestaan die onbeperkte macht heeft, alles weet en moreel perfect is, zal die de grootst mogelijke morele verantwoordelijkheid dragen, die ver uitgaat boven ons nietige mensen. Er is maar één persoon met de eigenschappen Algoed, Alwetend en Almachtig: God. En die persoon heeft automatische de grootste morele verantwoordelijkheid. En die persoon grijpt niet in [18].

Morele idealen

De meeste gelovigen en ongelovigen hebben idealen nodig om te leven. In navolging van een honderden jaren oude traditie hebben gelovigen hun ideaal 'God' genoemd, het meest perfecte wezen. Maar het meeste perfecte wezen rechtstreeks verbinden met het grootste morele kwaad op aarde vernietigt het meest perfecte. Die verbinding is: het het kwaad een (onbekende) bedoeling geven (Sceptisch Theïsme). Daardoor wordt het Kwaad tot Goed verheven. Maar het perfecte moet perfect blijven. Het ideaal moet een ideaal blijven. Het kwaad moet het kwaad blijven om krachtdadig bestreden te kunnen worden.

Conclusie

Volgens Rik Peels en Stefan Paas is het kwaad een ervaring die gelovigen en ongelovigen met elkaar delen (200). Dat is absoluut waar. Er is echter één groot verschil: degenen die in de Almachtige Algoede Alwetende Liefdevolle God geloven, hebben zich een extra probleem op de hals gehaald, waar ze al eeuwen mee worstelen, nl. te verklaren waarom die God zelfs het allerergste kwaad toelaat. Desondanks claimen Rik Peels en Stefan Paas dat geloven in een God die Auschwitz liet passeren ook nog natuurlijk, gezond, gelukkig makend, en nuttig voor de samenleving is (210) [22].

Postscript 11 maart 2013

Het theologische probleem van het kwaad is een dilemma met maar twee uitwegen: óf de AAA-God opgeven, óf ontkennen dat de holocaust het ergste kwaad van de 20e eeuw was. De keuze om én de AAA-God én het feit dat de holocaust het ergste kwaad van de 20e eeuw is te accepteren, dwingt tot noodoplossingen waarvan de details voor P&P kennelijk te erg zijn om op te schrijven.

Noten

1. Ze gebruiken wel (a) de uitdrukking 'zes miljoen Joden zijn omgebracht' in een andere context en (b) 'het vermoorden van meer dan zes miljoen Joden in de Holocaust' als voorbeeld van moreel kwaad; en (c) 'de moord op zes miljoen Joden - is zulk zinloos lijden geen aanklacht tegen het bestaan van God?" (p.203)
2. Zie eerder blog: De auto van Elliott Sober en het probleem van het kwaad 25 mei 2012. Merkwaardig genoeg hadden lezers hier enorme problemen mee terwijl het toch een geldige logische redenering is.
3. Paas en Peels gebruiken verschillende omschrijvingen van God: "een liefdevolle, alwetende en almachtige God";  'Almachtig, Alwetend, Algoed' en 'liefdevolle, alwetende, almachtige'; 'volmaakt liefdevol en almachtig' (189); 'volmaakt goed en liefdevol, almachtig' (199); 'een God die almachtig, liefdevol, en alwetend is' (219). Er is geen consistentie definitie van God.
4. Wat is de intellectuele winst van een God die je zo definieert dat hij per definitie niet is na te rekenen?
5. "Welk groter goed is er gediend met een reekalfje dat hulpeloos moet toezien hoe het wordt ingesloten door een bosbrand?" (207)
6. Zelfs hier beschrijven ze het eufemistisch, in plaats van: het reekalfje wordt levend verbrand. 
7. In een andere context (p.205) weten ze "Als we enigszins tot ons door laten dringen welke onnoemelijke hoeveelheid leed elke seconde over de wereld wordt uitgestort, ..." (205) 
8. Bart Voorzanger, pers. comm.
9. PP geven het voorbeeld van een vrouw die alle mannen rotzakken vindt door de slechte ervaring met één man. Het voorbeeld gaat mank, want er zijn geen aparte goden die het kwaad toelaten, en betere goden die het kwaad voorkomen, waaruit je kunt kiezen.
10. Soms komt de gedachte bij mij op dat het boek voor kinderen geschreven is. Kinderen val je niet lastig met de relatie God–holocaust. Voorbeelden als reekalfjes (207) (Bambie) spreken kinderen aan. Misschien is het onderwerp holocaust te groot voor een klein boek. Maar PP ruimen wel plaats in voor het 'theepot argument'. Een kwestie van prioriteiten.
11. Let op het eufemistische 'sommige': Auschwitz valt onder 'sommige'.
12. Bron: Internet Encyclopedia of Philosophy (IEP), a Peer-Reviewed Academic Resource. 
13. De wetenschap kan tegenwoordig goed verklaren hoe kanker bij kinderen ontstaat. Daar heb je religie niet voor nodig.
14. Nota bene: "Op een dag zul je het misschien begrijpen"! (205) Is dat een antwoord?
15. Als je er over nadenkt begin het te duizelen: als Anne Frank en alle andere Joden in 40-45 tot God baden, zweeg God over wat hun te wachten stond, terwijl God het allemaal wist tot in de kleinste details.
16. Ze zouden dan moeten erkennen dat er behalve 'religiebestrijders'  ook theologen bestaan die het met hen oneens zijn. 
17. Ze hebben wel een paar interessante observaties over de moraal. Ik ben van plan daar nog een kort blogje over te schrijven.
18. "...dat God voor ons gevoel zo weinig van zich laat merken." (196) is wel een erg eufemistische uitdrukking, als God Auschwitz laat passeren. Verder schrijven de auteurs: "Verreweg de meeste gelovigen denken wel degelijk dat God actief betrokken is in de werkelijkheid." (142). Maar als dat zo is, hoe denken die gelovigen dan over dat 'actief betrokken' als het over de holocaust gaat? Tegelijkertijd claimt Stefan Paas "God in de klassieke theïstische tradities is echter per definitie niet een onderdeel van de werkelijkheid.". Dat is strijdig met 'actief betrokken' bij de wereld. Paas maakt het wel echt te bont.
19. Ik ben van een generatie waarvan de ouders de oorlog nog hebben meegemaakt, waaronder een aantal van die ouders die in concentratiekampen hebben gezeten.
20. Die theologische vraag waarom God het kwaad laat voortbestaan is wat mij betreft überhaupt de belangrijkste vraag die je kunt stellen. Wie maakt zich druk om het ontologische godsbewijs of het kosmologisch godsbewijs als God Auschwitz heeft laten passeren? Alle andere vragen zijn daarbij vergeleken academische haarkloverijen. Ik zie een nieuwe titel: 'Why Science Does Not Disprove God' van Amir Aczel. Wat doet het er toe wanneer de wetenschap God niet heeft weerlegd, als diezelfde God Auschwitz heeft laten passeren? Wat is je winst? En: wat maakt het uit dat God wonderen heeft verricht als hij Auschwitz liet passeren? Wat maakt het uit 'Why There Almost Certainly is a God' als die God Auschwitz niet wilde verhinderen?
21. "Als het christendom juist is en als God goed is, waarom lijden mensen dan zo intens: welk verhaal vertelt de gelovige aan de lijdende mens? Hoe kan het bestaan van een pasgeboren kind, dat twee dagen later sterft, enige zin hebben: welk verhaal vertelt de gelovige aan de moeder? ..." lees de rest op: blog Jan Riemersma 22 Feb 2014
22. In noot 125 (KOBO ebook) staat echter: "Dat wil niet zeggen dat elk apsect van geloof gelukkig maakt. Het zou bijvoorbeeld  goed kunnen zijn dat bepaalde eigenschappen van God helemaal niet bijdragen aan het geluk van gelovigen." (Opmerkelijk: in de papieren versie is dit noot 17 van hoofdstuk 3. Lekker handig voor het citeren: verschillende noot systemen!) Maar welke eigenschappen van God dragen niet bij aan geluk? Kunt U wat meer specifiek zijn? toegevoegd: 5 maart 2014
23. Paas en Peels citeren hier Thomas van Aquino (241) om het Eutyphro dilemma te ontzenuwen. Ze schrijven verder: "God kán het martelen van kinderen niet goed vinden; dat zou in strijd zijn met zijn aard." Maar God laat het toe: is dat niet strijdig met zijn karakter? toegevoegd: 5 maart 2014, aangevuld 6 Maart 2014
24. Toegevoegd: 15 maart 2014
25. Toegevoegd: 15 maart 2014
     

(Als ik vandaag nog foutjes in de tekst tegenkom zal ik die corrigeren. Mocht U fouten ontdekken dan kunt U dat altijd melden)


Eerdere blogs over dit onderwerp:

• Carel ter Linden: Wat doe ik hier in godsnaam? 3 juli 2013
• God, Hitler and the Free Will Defense (website) updated: 23 Oct 2013
• Wat valt er te lachen om een theodicee? 21 sept 2013 gaat over een blog van Jan Riemersma over theodicee waarin hij ‘skeptical theism’ noemt.
• Theodicee. Swinburne's antwoord op Dawkins' kritiek 28 juni 2012
• Is there a God? (website) update 25 juni 2012
• De auto van Elliott Sober en het probleem van het kwaad 25 mei 2012
• Filosoof David O'Connor over het probleem van het kwaad 22 mei 2012
• Autonome wereld en theodicee bij Taede Smedes (2) 28 nov 2011 
• Het is niet verstandig om in God te geloven  16 nov 2011

Blog Jan Riemersma: "Tenslotte is God verborgen, lijdt de mens erbarmelijk, lijkt de alledaagse werkelijkheid op rake wijze te worden beschreven door het naturalisme en zijn we aantoonbaar vatbaar voor wensdenken." (preciese datum onbekend, 2013)