23 February 2015

Nederlandsche Vogelen (6) Hoe natuurgetrouw zijn de afbeeldingen?

Op 5 Oktober 2015 verschijnt er een nieuwe uitgave
van de Nederlandsche Vogelen op 70% formaat.

Bij de presentatie van de Nederlandsche Vogelen in 2014 werden vooral de schitterende afbeeldingen geprezen. En de auteurs vermelden zelf "naer ’t leven geheel nieuw en nauwkeurig getekend". En inderdaad de illustraties zijn geen ingekleurde copiëen uit oudere boeken. Ze zijn getekend naar dode en/of opgezette exemplaren. Maar hoe natuurgetrouw zijn ze? Kijk eens naar de scholekster. De linker afbeelding is de scholekster in Nozeman en Sepp (p.108). Die ziet er vreemd uit zonder dat je direct kunt zeggen waarom. De rechter afbeelding is mijn poging tot een 'verbeterde' versie:
Scholekster. Links: origineel Nozeman,Sepp.  Rechts: mijn bewerking.

Proporties

Door een beetje uitproberen blijkt dat het origineel een te lange nek en een relatief kleine kop heeft [1]. Als je de nek inkort en de kop iets vergroot lijkt het resultaat al veel natuurlijker (vergelijk met de foto hieronder). De nek en kop van de originele afbeelding lijkt op die van een grutto, het is een grutto-achtige scholekster.
scholekster http://www.birdphoto.nl
Op de meeste foto's op het internet heeft de scholekster een vrij korte dikke nek:
Hij kan zijn nek natuurlijk wel iets strekken, er is dus wel enige speelruimte, maar de afbeelding van Sepp en Nozeman is niet natuurgetrouw. Nog een paar voorbeelden met hetzelfde verschijnsel:



meerkoet (foto)
http://www.anaburen.nl
Meerkoet: relatief te klein hoofd en te
lange nek (p.124). The Prints Collector.
Ook bij de meerkoet is de nek overdreven lang, op de foto heeft de meerkoet een nauwelijks zichtbare nek. Hij kan zijn nek wel uitstrekken, maar dat gebeurt waarschijnlijk zelden. Een artefact van het opgezette exemplaar dat als voorbeeld diende voor de tekening? Ook zie je een vaker voorkomend verschijnsel: relatief kleine kop ten opzichte van lichaam. Bijvoorbeeld: de koekoek heeft een te lange nek en ziet er duifachtig uit. De roerdomp heeft een relatief dik lichaam t.o.v. de hals/kop.

Hieronder de Velduil volgens Sepp en Nozeman:


Strix Ulula (velduil) KB

foto http://www.natuurfoto-zeevang.nl
De kop ziet er vreemd uit, relatief klein, maar vooral de ogen. Misschien ziet zo'n tekening er vreemd uit omdat wij tegenwoordig gewend zijn aan een overvloed van voortreffelijke foto's op het internet, goede veldgidsen en natuurfilms op tv. Het heeft niet zozeer met moderne wetenschappelijke inzichten te maken, ze vingen vele vogels vaak levend en hielden ze in kooien, waardoor ze levende vogels van dichtbij konden observeren en toch tekenden ze de vogels op een voor ons vreemde manier. Hoe kan dat? Natuurgetrouw afbeelden is een kunst.

boven: kluut.  onder: birdphoto.nl
Ook bij de Kluut, Wulp en Waterhoen zien we een relatief kleine kop ten opzichte van de rest van het lichaam. De tekenaar heeft kennelijk vaak de neiging de kop te klein te tekenen. 

De houding van de vogel

Bij de winterkoning zijn de verhoudingen goed, maar hij wordt in een onnatuurlijke houding weergegeven (onderste vogel, houding van de staart). De stand van de poten is bij de koolmees onnatuurlijk recht naar boven (onderste vogel) (vergelijk: natuurlijke houding).

Hieronder de vink (♀) zoals getekend door Nozeman-Sepp, met de poten in een onnatuurlijke, bijna onmogelijke houding. Vergelijk de natuurlijke houding op de foto waarbij de poten evenwijdig aan elkaar zijn. Het zijn details. In andere afbeeldingen zijn ze wel natuurlijk afgebeeld.



Vink. Links: Nozeman-Sepp (detail). Rechts: foto www.fryslansite.com

Oog voor detail


Wilde eend (♂) met detail nek.

De wilde eend heeft een onnatuurlijk uitgestrekte en gedraaide nek. Dat hij achterom kijkt is duidelijk gedaan om hem op de plaat te laten passen (37cm hoog). Maar dat de achterkant van de nek te zien is, is waarschijnlijk gedaan om te laten zien dat de witte halsband niet doorloopt. Dit is moeilijk te zien op meeste hedendaagse foto's! En inderdaad wordt die onderbroken witte band genoemd in de beschrijving van de wilde eend (215). Dus die vreemde houding heeft in dit geval een goede reden. Oog voor detail!

De afbeelding met pestvogels (♂,♀) is een voorbeeld van een perfecte afbeelding die niet zou misstaan in een moderne vogelgids:

Pestvogels. Inzet: detail van de vleugel met rode puntjes.  KB (p.202)

Er is niets op aan te merken, behalve dat de vleugels ietsje gespreid zijn. Maar dat heeft een goede reden, nl. om de opvallende rode puntjes aan het uiteinde van de vleugelveren te laten zien ("zyn ieder aan 't end voorzien met een zeer aartig Pyltje, hoogrood van Kleur"). Je moet het internet afzoeken om die rode aanhangsels terug te vinden: 

Pestvogel, detail vleugel.  ©www.vinkenbaanvlieland.nl

Die merkwaardige rode puntjes steken inderdaad uit, precies zoals Nozeman-Sepp ze getekend hebben. Ze tekenen details die ontbreken in moderne vogelgidsen! In de Lars Jonsson Vogelgids (1993) zijn de rode uitsteeksels nauwelijks te zien, maar worden wel beschreven (p.379). De afbeeldingen in Nozeman-Sepp zijn 2x–3x zo groot als in moderne veldgidsen, dus je kunt er ook meer details in kwijt. De moderne vogelgidsen hebben ook een ander doel: geen encyclopedisch werk, maar precies voldoende informatie om vogels in het veld te herkennen. De gidsen moeten klein genoeg zijn om mee te nemen in het veld.

vliegend

Er zijn drie wijzes van afbeelding: zittend, semi-vliegend, vliegend. Er zijn in totaal 24 vogels vliegend of semi-vliegend (met de vleugels gespreid maar zittend) afgebeeld. Dit is waarschijnlijk gedaan om de levendigheid van de afbeelding gestalte te geven, want lang niet altijd geeft dat meer details van de vleugeltekening te zien. Als die vliegende exemplaren ook naar opgezette exemplaren getekend zijn, dan moeten ze bijvoorbeeld met ijzerdraadjes de vleugels gespreid hebben, zodat het lijkt alsof ze vliegen. Een ander effect van opgezette exemplaren: eenden en ganzen worden nooit zwemmend weergegeven (zoals vaak in moderne veldgidsen), altijd staand met poten en al.

Conclusie

De meeste vogels zijn zeer natuurgetrouw weergegeven (zie bijvoorbeeld de ooievaar). De afwijkingen vallen op. Het zou niet eerlijk zijn de afbeeldingen te beoordelen met maatstaven ontleend aan een tijd waarin tekenaars de beschikking hebben over eindeloos veel natuurgetrouwe vogelfoto's en waar gedrag met verrekijkers geobserveerd kan worden. Men tekende altijd naar opgezette exemplaren die in Nederland gevangen waren. Soms opgezette vogels uit een collectie van een verzamelaar. Uit opgezette vogels zijn alle zachte weefsels, ingewanden, spieren, vet verwijderd. Je moet dan het dier weer opnieuw vormgeven met ijzerdraad en vulling. Hoe dik of dun maak je hem? Maak je de nek gestrekt of ingetrokken? recht of gedraaid? Welke houding neemt de vogel als geheel aan? Hoe zet je de poten ten opzichte van het lichaam? Dit soort problemen zijn volgens mij de verklaring dat de vogels in Nozeman en Sepp soms vreemde houdingen aannemen. Een enkele keer is een vogel met opzet onnatuurlijk weergegeven om een detail van het verenkleed te laten zien.
Dus: sommige tekeningen doen wat onnatuurlijk aan, daartegenover staat dat  Sepp-Nozeman-Houttuyn soms details in tekeningen laten zien die ontbreken in moderne veldgidsen. En wat zeker ontbreekt in moderne veldgidsen zijn eieren, nesten en anatomische details die Nozeman-Sepp ons wel laten zien.


Noten

  1. Alexander Reeuwijk was dat ook al opgevallen: "Op een aantal platen zie je bijna de ijzerdraadjes waarmee de vogel zijn vorm terug heeft gekregen, waardoor er een onnatuurlijke houding ontstaat. Zo staan de poten van de scholekster stijf en wat klungelig naast elkaar. De nek is lang en onnatuurlijk gedraaid alsof de vogel omkijkt, waardoor het lijkt alsof de vogel door een Egyptenaar is getekend." Alexander Reeuwijk op de Vroege Vogels website.


Vorige blogs over dit onderwerp


  1. Nederlandsche Vogelen (1) Een vernieuwend ornithologisch standaardwerk uit de 18e - 19e eeuw
  2. Nederlandsche Vogelen (2) Een aanzet tot evolutionair denken in de kiem gesmoord
  3. Nederlandsche Vogelen (3) Zo mooi en zo lekker!
  4. Nederlandsche Vogelen (4) Theologische invloeden op de beschrijving van vogels  
  5. Nederlandsche Vogelen (5) Zo vroom en zo wreed. Vroomheid helpt niet tegen wreedheid

No comments:

Post a Comment

Comments to posts >30 days old are being moderated.
Safari causes problems, please use Firefox or Chrome for adding comments.