Frans de Waal: Mama's Last Hug. Emotions, Sentience, Morality, Meat, Vegetarianism, Veganism.

Frans de Waal (2019) Mama's last hug.
Animal Emotions and What They Tell Us about Ourselves

Mama's last hug is about animal emotions. If animals have emotions, this has consequences Frans de Waal says in his new book Mama's last hug. What are those consequences? 
 

"None of this is to say, however, that we have to keep eating the way we do, or even eat meat at all. Animal protein may be overrated. We live in different times with different possibilities, and we have promising alternatives in the works, such as in vitro and plant-based meats that can be stuffed with all the vitamins we need." (269/357).

 
And that is not all. De Waal puts his views into practice: 

"I admire the effort [of vegetarians] though, and have joined it in my own imperfect and undogmatic fashion by banishing practically all mammalian meat from my family's kitchen." (270/357) [4].

I am pleased, but also surprised. This is the first time he says in print that he has taken the first steps to lower his meat consumption. In 2017 de Waal defended his meat eating on Dutch television [3]. But then he said nothing about reducing his meat consumption. Strangely, in chapter 7 he repeats the same already refuted pro-meat arguments. Why repeating pro-meat fallacies, when you have stopped eating cows and pigs? Here we find ourselves in the middle of a confusing mix of contradictory pro- and anti-meat arguments.

Sentience: What Animals Feel

For example, in chapter 7 'Sentience: What Animals Feel', de Waal presents all the usual pro-meat arguments: we humans have a long evolutionary history of hunting and eating animals, we have an omnivore anatomy (multifunctional dentition, relatively short intestine, massive brain), nutritional value (meat provides the optimal mix of calories, lipids, proteins, vitamins), we owe our cooperative nature, our food-sharing tendencies, our sense of fairness, and even our morality to the subsistence hunting of our ancestors, the natural cycle (every animal plays a role by eating or being eaten), and so on. Again, if these facts are true and the arguments are valid, then why stop eating meat?

This is his explanation: "We live in different times with different possibilities." [7]. Well, that is absolutely true! But different times with different possibilities don't have the power to change our long human evolutionary history, isn't it? And our anatomy and physiology did not change either, nor the nutritional value of meat, et cetera. We are still omnivores, I suppose. But all these facts are routinely used to propagate the 'meat-is-natural' theology. If these views contain any truth, how can they stop being arguments for meat eating? De Waal does not notice the problem. I think that the biological and evolutionary facts did not change, but our ethics. Those carnism arguments never were and never can be arguments for meat eating, simply because one cannot infer values from facts. "I am an omnivore, therefore it is morally acceptable to eat meat" is obviously false. Such a conclusion must follow from a moral principle. Living a vegetarian or vegan lifestyle simply does not contradict the facts of our evolutionary history. They are simply facts, and you need a moral system to change your behaviour.

Frans de Waal explains why he eats meat to Janine Abbring
on Dutch television, August 20th 2017 youtube

I am too much a biologist...

There is another story in the same chapter I have no problem with on its own, but I wonder what practical and moral conclusions we are supposed to draw from it. It starts with the infamous "I am too much a biologist to question the natural circle of life...". What follows is a general biological view about what it means to be a living being. A plant lives from the sun. Plants do not need to kill other living beings. Animals need to kill other living beings to stay alive. Carnivores kill other animals. Herbivores kill plants. Omnivores kill both plants and animals. The principle behind all this is the interest in staying alive of each and every creature on earth. In Darwins words: 'the struggle for existence' [1].
Plants defend themselves with toxic chemicals to repel herbivores. Plants don't like to be eaten. He dedicates a few pages to the plants [2]. In order to stay alive every organism must detect attacks. An organism needs sentience. Sentience is defined as the capacity to experience, feel, or perceive. Plants do react to environmental changes, but that is not the same as experiencing them, according to de Waal. Plants do not have a central nervous system. We must assume plants do not feel pain. Plants 'do not cry out in pain'.

Again, we must ask the question what moral imperative follows from this analysis? Nothing, unless one has endorsed already a moral principle. De Waal writes: 'Humans should respect all forms of life' (270). It is clearly not a statement of fact, it looks like a moral principle. He gives three reasons for this principle:

1. the inherent dignity of all living things
2. the interest every form of life has in its own existence and survival
3. the capacity to suffer

Unfortunately, there are some problems with these statements. First, 'inherent dignity of all living things' is beautiful, but too vague. It cannot distinguish between good and bad actions. It is too broad, because we kill bacteria with antibiotics to save human lives, we destroy malaria mosquitoes and all dangerous parasites to combat disease, and we eat plants. These actions are rather difficult to avoid. So, the first principle fails as a moral guideline.

The second statement is factual and true. It is fundamental to all life. Interpreted as a moral guideline we violate it as soon as we start eating. So, we cannot follow it.

The third statement 'the capacity to suffer' is a descriptive statement, not a moral principle. That is a important difference. Because, one could rightly claim that the experiencing pain is natural. Above that, 'the capacity to suffer' does not apply to all living beings.
These three statements together are –strictly speaking– not moral principles.

But there is no need to invent a moral principle. Jeremy Bentham remarked 140 years ago:

The question is not, Can they reason? nor, Can they talk? but, Can they suffer? Jeremy Bentham, 1879

This position has been elaborated  by philosopher Peter Singer into a moral philosophy. Singer wrote famous books such as Animal Liberation (1975), and The Expanding Circle (1981).

De Waal criticized Singer's animal-rights activist position in his book 'Primates and Philosophers' [8]. De Waal objects to the idea of animal rights. We now know that de Waal consumed meat at the time and reasoned accordingly. Remarkably, Peter Singer is missing in Mama's last hug !

De Waal wrote that it is a moral imperative to reduce meat consumption or even ban it altogether (270/357). That is exactly what vegans like Peter Singer practice. The famous chimpanzee researcher Jane Goodall is mentioned in Mama's last hug, but de Waal apparently does not know she is a vegetarian/vegan.

So, if you really want to practice the principle 'do not cause pain to other living beings in so far they are capable of experiencing pain', then it does not make sense to attack vegans [4],[5].

Again, if you really want to commit yourself to this moral principle, then you cannot simultaneously hold:

1. "it is a moral imperative to reduce meat consumption" (270/357)
2. "Even if I have no problem with meat-eating per se ..." (269/357).

De Waal does not have a moral problem with meat-eating per se? [6]. Doesn't that contradict his moral imperative?

Conclusion

There is a fundamental tension between the moral principle 'inherent dignity of all living beings'  and the descriptive 'natural circle of life'. De Waal did not resolve this tension. On the contrary. He wants at the same time to legitimize meat consumption with 'the natural circle' philosophy, and legitimize his reduction of meat consumption with a 'inherent dignity' philosophy. 
What we need is a coherent universal moral system that is detached from the 'natural circle of life' and from any personal interests and circumstances. 

As de Waal himself wrote in Primates and Philosophers: "Moral emotions ought to be disconnected from one's immediate situation: they deal with good and bad at a more abstract, disinterested level." [8].

One species has the biggest brain and is the most intelligent animal ever seen on the face of the earth. That species has the highest self-awareness and the most sophisticated language of all animals. That species wrote holy books with the 'Ten Commandments' and produced an ethics culminating in 'the Golden Rule'. That species uses its superior intelligence for inventing bad excuses for killing members of other species. That species is: Homo Sapiens.





Disclosure. I am too much a biologist to question the fact that milk and cheese come from cows, and cows are mammals. I am too much a biologist to question the fact that birds have a central nervous system and that eggs come from birds. I think, we don't have to keep eating the way we do, or even eat animal products at all. I am a vegan. In that sense I am biased. But, I hope without fallacies.


(This blog is an improved version of the previous blog in Dutch.)

Postscript

15 Aug 2019

By the way, are you vegetarian or vergan?

After writing this blog, I discovered the interview of Michael Shermer with Dr. Frans de Waal (12 mrt. 2019) about the book Mama's Last Hug. 
Check out the last minutes of the interview about meat (57th min), especially the question "By the way, are you vegetarian or vegan?"(58:46). Frans de Waal: "No. I do eat less meat, and I try to avoid eating mammals." Why, why, why is it so hard to stop, if you know for certain they can feel pain???

Postscript

20 Sep 2019
 

I found a review of the book in The New Statesman 27 February 2019 in which the author is disappointed about the conclusions Frans de Waal has drawn from his knowledge about animal emotions:

"It is when the author turns to the implications of all this that his reflections are weakest. His best suggestions include a rather self-serving point that zoos are important repositories for dwindling mammal genes and that supermarkets could carry barcodes on meat products that triggered smartphone images of the living conditions for the dead animals on sale."

Notes

1. Charles Darwin, Chapter III in the Origin of Species is entitled 'Struggle for Existence'. I wonder whether de Waal is describing the 'dog-eat-dog view of nature' or 'Nature red in tooth and claw'? That is precisely the view of nature he forcefully and indignantly rejects in other contexts! The useful function of predators in natural predator-prey systems is a well established scientific fact. However, the meat industry of our own species does not resemble the natural prey-predator systems in anyway and is in fact unnatural. Pro-meat advocates forget this.
2. I have the feeling that the lesson of 'the natural circle of life' story among other things seems to be that vegetarians and vegans infringe upon the interests of plants! Vegans are plant-killers! Above that vegans tell fairy tales! That's why Frans de Waal is not a vegan?
3. Frans de Waal on Dutch television: Frans De Waal uses a fallacy to defend eating meat, 3 Oct. 2017 (fragment)
4. "...I admire the effort [of vegetarians] though, and have joined it in my own imperfect and undogmatic fashion by banishing practically all mammalian meat". (270/357). Sorry, 'undogmatic'? Vegans are dogmatic? Undogmatic implies be selfish and violate your own moral principle?
5. Frans de Waal states that the goal will be best accomplished if we honestly face where we come from [our omnivorous past] rather than spinning the fairy tale, often heard these days [where? source please!], that we are meant to be vegan." (270/357). Sorry? How does that help? De Waal criticises those that have gone far beyond his own imperfect attempts to reduce meat intake? You cannot go further than vegans, unless you can live on air alone! [31 July 2019]
6. Psychologist Naomi Ellemers perfectly describes the behaviour of people like Frans de Waal:

   "Thus, even though being moral implies being honest and reliable, those who are most keen to establish a moral image of themselves tend to be less truthful and reliable in reporting about their own moral behavior" (57/412). Naomi Ellemers (2017) Morality and the Regulation of Social Behavior.

7. "We live in different times with different possibilities": that is to say, the first prominent modern vegetarian was the Greek philosopher Pythagoras (History of Vegetarianism). Nothing new under the sun! [7 Aug 2019]
8. Frans de Waal (2006) Primates and Philosophers, p.143 hardback. (quoted by Peter Singer). On page 152 Peter Singer writes: "... make me, I assume, a target of de Waal's criticism of animal rights advocates." De Waal objects to the idea of animal rights for silly reasons. Further, Singer observed that de Waal uses an ad hominem argument against animal rights activists (p.155). That was back in 2006 when de Waal was consuming mammals. [ added 8 Aug 2019 ]

Previous blog

1. Killing Animals in the Age of Empathy. Frans de Waal, a leading primatologist explains why he eats animals. 26 September 2017.

Het nieuwe boek van Frans de Waal 'Mama’s laatste omhelzing'

Frans de Waal (2019) Mama’s laatste omhelzing

Het nieuwste boek van Frans de Waal, 'Mama's laatste omhelzing' (Engelse titel: Mama's Last Hug: Animal and Human Emotions) gaat over emoties bij dieren. 

Vlees en sentience

In Hoofdstuk 7 [3] geeft Frans de Waal een diepgaande filosofie over wat het betekent een levend wezen te zijn en met name de positie in de voedselketen. Alle dieren moeten organische materie (=voedsel) in zich opnemen om te kunnen leven. Planten kunnen zelf koolstofverbindingen maken met behulp van zonlicht. Ze maken hun eigen voedsel. Ze hoeven geen ander levend wezen te doden om in leven te blijven. Dieren daarentegen moeten andere levende wezens doden om in leven te blijven. Dat is een fundamenteel gegeven. Daar is niet aan te ontkomen. Het wordt nog interessanter: "Alle levensvormen doen hun best om niet door hongerige vijanden te worden opgegeten. ... Vast houden aan het leven is een deel van het leven." Dat geldt ook voor planten, schimmels, en bacteriën. Planten verweren zich door giftige stoffen te produceren of zich op andere manieren onaantrekkelijk te maken voor herbivoren [17]. Denk aan de brandnetel. Dus ieder levend wezen wil leven en tegelijk moet ieder levend wezen voedsel bemachtigen om in leven te blijven.

Ik vind dit een interessante theoretische analyse. Weliswaar is deze analyse niet nieuw, het is in feite een Darwinistische visie op het leven, en is zeker niet controversieel, maar het interessante zit er in dat juist Frans de Waal deze analyse geeft. Het wordt nog interessanter omdat deze visie beschreven staat in de paragraaf 'Vlees en sentience' (=het vermogen de buitenwereld zintuigelijk  te ervaren).

Hij zegt vervolgens "mensen moeten alle vormen van leven respecteren, de inherente waardigheid van alle levende wezens, het belang dat elke vorm van leven heeft bij zijn eigen bestaan en overleving, en de sentience en de capaciteit tot lijden." (30/188).

Dat 'moeten' wijst op een moreel gebod. De rest is beschrijvend. Zijn filosofische analyse is zuiver wetenschappelijk. Uit beschrijvingen volgen geen concrete morele voorschriften. Maar met het 'moeten' geeft hij hier zonder het expliciet te benoemen een moreel gebod. Het probleem is dat zelfs uit 'alle vormen van leven respecteren' volgen geen concrete praktische voorschriften omdat het te vaag is. Hij blijft steeds op twee gedachten hinken met onvermijdelijk verwarring en tegenstrijdigheden als gevolg:

1. "Ik ben te zeer bioloog om de natuurlijke levenscyclus in twijfel te trekken. Elk dier speelt een rol door te eten of gegeten te worden, en wij zijn aan alle kanten bij dat proces betrokken. ... " [Hoofdstuk 7]
2. "Weliswaar heb ik geen probleem met het eten van vlees op zich, maar er is veel mis met hoe we dieren behandelen, hoe we hen grootbrengen, transporteren en slachten." [1].
3. "... Maar ik bewonder het streven en heb mij me er op mijn eigen onvolmaakte en ondogmatische manier bij aangesloten door praktisch alle vlees van zoogdieren uit de keuken van mij en mijn gezin te verbannen." [2]. [vet gedrukt is van mij)

Het meest opvallende is dat hij voor het eerst schrijft dat hij 'geen zoogdieren meer eet' (dus hij eet geen olifanten, giraffes, dolfijnen, chimpansees, bonobo's, koeien, paarden, varkens). Nadat hij zijn hele leven dieren heeft bestudeerd, trekt hij op zijn 70e  morele consequenties. Twee jaar geleden in de beruchte Zomergasten uitzending van 2017 verdedigde hij vlees eten zonder meer tot verbijstering van presentatrice Janine Abbring [9].

Ik vind het een hele vooruitgang dat de Waal bijna geen zoogdieren meer eet. Dat is een grote stap voor een dieren- en vleesliefhebber [18]. Het probleem is echter dat hij vele strijdigheden verkondigt. Bijvoorbeeld: hij heeft in principe [5] geen probleem met het eten van vlees. Hoezo? Waarom heb je dan zoogdierenvlees verbannen? En hoe is dat te rijmen met zijn filosofie dat 'mensen moeten alle vormen van leven respecteren'?

En als je erkent dat 'niet-zoogdieren' zoals vogels en vissen ook pijn kunnen voelen omdat ze een centraal zenuwstelsel hebben [54/188], waarom eet je dan nog kip en vis? Hebben vogels en vissen geen centraal zenuwstelsel? De Waal erkent dat vissen pijn kunnen voelen [6] en toch eet hij zonder gewetensbezwaren paling [16].

En waarom zegt hij "praktisch alle zoogdierenvlees verbannen..."? Dat betekent dat je soms zoogdierenvlees eet? En dat is gebaseerd op het wetenschappelijk inzicht dat praktisch alle zoogdieren een centraal zenuwstelsel hebben?

En dit neem ik hem erg kwalijk: 'ondogmatische manier' in het 3e citaat. Is 'ondogmatisch' een eufemisme voor principeloosheid? Dus hij heeft morele principes, maar hij houdt er zich niet 'dogmatisch' aan? Tegelijkertijd zet hij hiermee vegetariërs en veganisten weg als dogmatici! [11]. Dat zijn nu net de mensen die het verst gekomen zijn met het 'respect voor alle levensvormen'! (zijn eigen woorden). Zo kan hij met een goed geweten vlees blijven eten en tegelijk vegetariërs en veganisten een trap geven. En dat is niet de eerste keer dat hij vegetariërs belachelijk maakt [12]. 

Hopeloos ambivalent

De Waal is dus ontzettend ambivalent. Er is een grote discrepantie tussen zijn kennis en zijn gedrag, tussen wat hij zegt en wat hij doet. Op het ene moment leidt hij uit de natuur af dat je vlees mag eten, want hij is bioloog genoeg om dat te weten. Op een ander moment leidt hij uit de natuur af dat ieder organisme wil leven en dus moet je geen dieren eten. En uit diezelfde filosofische analyse volgt logischerwijze dat je geen planten mag eten, want broccoli wil ook leven. Als je geen planten mag eten, dan zou je paddestoelen kunnen eten want dat zijn schimmels. Uit zijn filosofische analyse volgt dat je geen aardbeien mag eten, want ieder levend wezen wil zich voortplanten. En dat wordt gefrustreerd door het eten van vruchten en granen in het algemeen. Uit zijn analyse volgt dat je helemaal geen levende wezens mag eten, want ieder levend wezen wil leven [14]. Hij heeft een ambivalente theorie en bijbehorend ambivalent gedrag.

Duidelijk principe nodig

Je moet een duidelijk moreel principe formuleren dat je consequent in de praktijk kunt brengen. Zijn natuurfilosofie is goed maar ongeschikt om een moreel principe te formuleren. Er bestaat al meer dan een eeuw een geschikt principe. Jeremy Bentham (1748–1832) had als eerste het morele principe geformuleerd dat vandaag nog steeds de morele onderbouwing is voor vegetarisme en veganisme:

The question is not, Can they reason? nor, Can they talk? but, Can they suffer? (wikipedia)

Met dit principe ben je ook af van de vraag of je planten mag eten, want planten hebben geen centraal zenuwstelsel en kunnen geen pijn ervaren. Helaas komt Jeremy Bentham niet voor in zijn boek. Evenmin de filosoof en dierenrechtenpionier Peter Singer, die er in een eerder boek [7] van langs kreeg (we begrijpen nu waarom). En dicht bij huis: filosoof Floris van de Berg heeft het vermogen te kunnen lijden als  basis van zijn moraal gemaakt: het is moreel niet acceptabel om pijn te veroorzaken [10]. Filosofen die duidelijkheid kunnen verschaffen komen niet voor in zijn boek. Zijn internationaal bewonderde collega Jane Goodall (mooie naam!) komt wel in het boek voor, maar hij vergeet te melden dat ze vegetariër is...


Al dit gedrag, al zijn drogredenen, het aanvallen van vegetariërs en veganisten, het negeren van de filosofen met duidelijke morele principes, de halfslachtige praktijk van vleesloos eten, het zwijgen waar hij zou moeten spreken [13], zijn volgens mij symptomen van zijn worsteling om van zijn vleesverslaving af te komen. Het wordt tijd -hij is nu 70 jaar!- dat hij dat eerlijk onder ogen ziet en zichzelf en zijn publiek geen sprookjes meer zit te vertellen. Tijd om empathie in de praktijk te brengen.

"Als je niet meer bang bent voor een leven zonder vlees,
komt er ruimte voor de moraal." [15]

Naschrift

In de Volkskrant van 27 april 2013 verscheen een kritisch artikel ''Frans De Waal is boos op atheïsten, maar is er zelf één" over de logica van Fans de Waal: "Wat mij vooral stoort is dat De Waals boek daarom vol zit met onechte dilemma's, onjuistheden, denkfouten en tegenstrijdigheden." Ik ben dus niet de eerste die de Waal betrapt op gebrek aan logica! [ 12 sep 2019 ]

Bronnen

• Frans de Waal (2019): 'Mama’s laatste omhelzing', Atlas Contact. Engelse titel: "Mama's last hug. Animal Emotions and What They Teach Us About Ourselves."
• NEMO Kennslink: "Ik heb altijd geweigerd om dieren op afstand te houden", interview met Frans de Waal naar aanleiding van zijn nieuwe boek.
• youtube filmpje: Frans De Waal uses a fallacy to defend eating meat, 3 okt. 2017.
• Jeremy Bentham (1748-1832) wikipedia pagina
• Peter Singer: The Expanding Circle (1981) en Animal Liberation (1975). 
• Floris van den Berg (2013) 'De Vrolijke Veganist'. (pagina 19)
• nrc 29 mei 2019: Chimpansees hebben dezelfde emoties als mensen is een interview naar aanleiding van zijn nieuwe boek.
• nrc 2014: Meer eer voor de apen. Apenonderzoeker Frans de Waal is terug aan een Nederlandse universiteit. (gratis)
• Keuze genoeg: Impossible Foods Inc, Beyond Meat, "Plant-based substitutes for meat have been gaining popularity as more people shift towards vegan or vegetarian diets, amid growing concerns about health risks from eating meat, animal welfare and the environmental hazards of intensive animal farming. Beyond Meat's share price more than doubles in vegan burger maker's IPO. 'Good Bite gemarineerde filet': een zeer geslaagde vervanger van kipfilet, waardoor je geen echte kipfilet meer nodig hebt.

Noten

1. Ik gebruik het ebook en heb daarom niet de paginanummers van de papieren editie. In het ebook: 26/188 (=13% van Hoofdstuk 7 'Sentience. Wat dieren voelen')
2. In het ebook: 27/188 (=14% van Hoofdstuk 7 'Sentience. Wat dieren voelen')
3. In het ebook: 37/188 (=19% van Hoofdstuk 7 'Sentience. Wat dieren voelen')
4. NEMO Kennslink: "Ik heb altijd geweigerd om dieren op afstand te houden", interview met Frans de Waal naar aanleiding van zijn nieuwe boek. Een lezeres schrijft "Frans de Waal is een zegen voor dieren en ik hoop dat de koude wetenschappers veranderen van gedachten."! Zij is er in getrapt.
5. Vergelijk: op zich heb ik niets tegen vreemdgaan, ... in de praktijk ... Of: op zich heb ik niets tegen oorlog, als het maar netjes gebeurt, er zouden camera's bij moeten staan. 
6. Hij citeert het boek Do Fish Feel Pain? van Victoria Braithwaite en erkent dat de algemeen heersende visie is dat vissen inderdaad pijn kunnen voelen. [153/188 = 81%].
7. Frans de Waal (2006) Primates and Philosophers. How Morality Evolved.  Hierin heeft Peter Singer een hoofdstuk. Het helpt allemaal niet.
8. (vervallen)
9. In dit video fragment: Frans De Waal uses a fallacy to defend eating meat, 3 oktober 2017. Inmiddels 612 hits.
10. Floris van den Berg (2013) 'De Vrolijke Veganist'. pagina 19 over Bentham en Peter Singer.
11. Frans de Waal zegt dat 'jongeren experimenteren met vleesloos eten' [26/188]. Pardon? Experimenteren? Is het gevaarlijk? Kun je er aan dood gaan? Vegetarisme/veganisme is geen trend of experiment onder jongeren! Het is gewoon consequenties trekken. We hebben in Nederland een Partij voor de Dieren, een Vegetariërsbond en een Nederlandse Vereniging voor Veganisme, de Vegetarische Slager (levert aan de Europese markt), er zij inmiddels vele succesvolle vleesvervangers (JUMBO heeft 200 vega producten in de schappen!) en Plantaardige Beyond Burger te koop bij AH, en een zeer goed lopend veganistisch restaurant in Utrecht. Sporters en zelfs topsporters eten zuiver plantaardig (nrc 15 aug 19). Kortom: zijn opmerkingen zeggen meer over zijn gebrek aan kennis dan over vegetarisch leven. Door het woord 'experimenteren' probeert hij veganisme op afstand te houden. In moreel opzicht is hij zwak.
12. FdW: "...maar we komen het verst als we eerlijk onder ogen zien waar we vandaan komen in plaats van het sprookje te verzinnen, zoals dat tegenwoordig vaak te horen is, dat we bedoeld zijn om veganistisch te leven." [29/188].
    Pardon? Eerlijk? Dus veganisten zijn niet eerlijk? Ze vertellen sprookjes? Peter Singer vertelt sprookjes? Graag bronnen! En hoe ver wil Frans de Waal eigenlijk komen? Verder dan veganisten? Of wil hij nooit veganist worden vanwege de zgn. sprookjes? Ondertussen heeft hij dus een goede reden voor zichzelf bedacht om vlees te blijven eten: hij is 'eerlijk' en hij 'gelooft niet in sprookjes' en hij eet zoals de natuur 'bedoeld' heeft. (Probleempje: onze voorouders aten zoogdieren!). FdW is goed in het verzinnen van excuses en smoesjes.
13. In Pauw 23 mei 2019 zegt Frans de Waal tot tweemaal toe dat moderne inzichten over emoties bij dieren morele consequenties hebben, maar zegt niet welke! De zeer ervaren interviewer Pauw vraagt niet door! Zit hij te slapen? Is hij een vleeseter? een gemiste kans voor beiden.
14. In de filosofie staat dit bekend als conatus: an innate inclination of a thing to continue to exist and enhance itself. Het begrip speelt een belangrijke rol in de filosofie van Spinoza. Conatus geldt ook voor dode dingen. [donderdag 18 juli 2019]
15. Gouden uitspraak van Jaap Korteweg (De Vegetarische Slager) in nrc 19 juli 2019. [toegevoegd: 20 juli 2019]
16. nrc 6 juli 2018: "De Waal had in zijn mail vooraf ook een verzoekje voor het diner: 'Graag een visrestaurant: ik ben gek op paling en krijg het hier nooit'." Hypocrisie, nihilisme. [toegevoegd: 22 juli 2019] 
17. Planten: "Mais, rijst, tarwe en sojaplanten activeren allemaal hun immuunsysteem wanneer ze besproeid worden met de feromonen van plantenetende aaltjes. Dat maakt planten weerbaarder tegen een aanval van deze dieren, maar ook tegen andere bedreigingen, zoals virussen, bacteriën en schimmels." NEMO Kennislink 6 aug 2019
18. In een interview in de Volkskrant 22 december 2007 zegt de Waal:
    ‘Ik heb niets met het idee dat je dieren hetzelfde moet behandelen als mensen. Er zijn dierbeschermers die vinden dat ik geen konijn mag eten. Maar waarom is het wel oké als een vos een konijn eet?’.
    Een geweldige textbook fallacy: Ik eet konijn omdat vossen konijnen eten! Mijn  moraal is: ik kopieer dierengedrag. Ik eet konijn omdat andere dieren het ook doen.
    • Correctie (1): ik kopieer carnivoren (géén herbivoren)
    • Correctie (2): ik eet geen wilde dieren, maar 'genetisch veredelde' dieren
    • Correctie (3): ik eet alleen spieren, en géén organen, etc.
    • Correctie (4): ik jaag, dood en vil geen konijnen, ik betaal anderen om dat te doen.
    • Correctie (5): ik eet géén rauw vlees, mijn vrouw braadt het vlees.Het braden van vlees geeft die typische smaak en geur waar mensen verzot op zijn. Er ontstaan door het braden duizenden nieuwe verbindingen die geur en smaak toevoegen. Rauw vlees smaakt nergens naar, het stinkt!
    • Correctie (6): ik eet met vork en mes en poets daarna mijn tanden.
    Maar voor de rest gedraag ik me helemaal als een vos!
    [ update 29 aug 2019 ]

Vorige blogs over Frans de Waal

• Zijn wij slim genoeg om te begrijpen waarom Frans de Waal nog steeds vlees eet? blog 12 September 2017
• Killing Animals in the Age of Empathy. Frans de Waal, a leading primatologist explains why he eats animal, blog 26 September 2017 
• Frans de Waal wil stoppen én doorgaan met vlees eten. En hij heeft daar argumenten voor. 20 October 2017 
• Zeer kritische bespreking van het nieuwe boek van Frans de Waal in Nature vandaag. 14 April 2016
• Enige hulp bij het lezen van De Bonobo en de Tien Geboden 17 April 2013 
• Frans de Waal houdt lezing in een uitverkocht Paradiso 25 March 2013