Floris van den Berg: Beter weten. Boekbespreking

Floris van den Berg
Beter weten

 

Twee totaal tegenovergestelde meningen over het boek Beter Weten van Floris van den Berg. Prof. Paul Cliteur schrijft in De Vrijdenker: "Persoonlijk beschouw ik Van den Berg als een van de belangrijkste Nederlandse filosofen van dit moment." [1] en dr. Taede Smedes [2] schrijft "dit boek is verspilling van inkt en papier". Een groter verschil is niet denkbaar!

Beide standpunten zijn extreem en niet geheel onpartijdig. Paul Cliteur heeft ongeveer dezelfde wereldbeschouwing als Floris, gaf geen kritiek en vertelt er niet bij dat Floris zijn promovendus is. Dat behoor je te melden.
De reactie van theoloog Taede Smedes moet je zien tegen de achtergrond van het gegeven dat al op de eerste pagina van het voorwoord theologie veroordeeld wordt als nutteloze en zelfs schadelijke activiteit [3]. Smedes maakt geen melding van dit feit, maar het is heel menselijk als hij (onbewust) wraak wil nemen door een vernietigende bespreking te schrijven en hoopt dat niemand het boek gaat lezen. Op mij heeft het het tegenovergestelde effect. Maar misschien houdt Smedes de nogal rigoreuze afwijzing van religie en theologie voor representatief voor de werkwijze van het hele boek. Laten we eens kijken.

Meningen, geen filosofie!

Geeft Smedes ook redenen waarom het boek zo slecht is? Hij doet een poging. Hij schrijft: Floris geeft "Meningen, geen filosofie!" En een filosoof moet altijd argumenten geven. Welnu: het is de grootst mogelijke onzin dat van den Berg geen argumenten heeft.
Floris is als filosoof op het eco-humanisme gepromoveerd [4], en heeft verschillende populaire boeken over dat onderwerp geschreven, waarin zijn achterliggende filosofie uiteengezet is [5]. Nota bene wordt in het eerste hoofdstuk 'Eco-humanisme' uitgelegd dat het eco-humanisme op twee normatieve axioma's is gebaseerd:
1) "het onnodig toebrengen van pijn aan anderen is slecht"
2) "elke stelling dient met goede argumenten onderbouwd te worden".
en de rest van het bouwwerk wordt daaruit afgeleid.
De kern van zijn eco-humanistische filosofie is: 'de ethische theorie van universeel subjectivisme', die in bijna ieder hoofdstuk wel een keer terugkomt. Simpel gezegd komt dat er op neer dat je jezelf in de positie van het slachtoffer verplaatst en zodoende gaat begrijpen waarom je met anderen rekening moet houden. (nota bene: het lijkt op behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden!).
Bij van den Berg zijn slachtoffers ook dieren. Tenminste, dieren die pijn kunnen voelen ('sentiëntisme' is het vermogen pijn te kunnen voelen). Niemand zou een dier in de bioindustrie willen zijn. Daarom moet je die dieren niet aandoen wat je niet wilt dat je zelf aangedaan wordt. Niemand zou een homosekueel in Slovenië willen zijn [7]. Die ethische theorie wordt uitgewerkt naar alle andere slachtoffers: toekomstige generaties (klimaat), mensen in arme landen, etc.

Niet-schaden-principe

De filosofische principes waarop Floris zich baseert zijn helemaal niet nieuw: het niet-schaden principe zegt dat "Alles mag, zolang je anderen geen schade berokkent" is gebaseerd op de 19e eeuwse filosoof John Stuart Mill. Floris heeft dat uitgebreid naar dieren zoals de hedendaagse filosoof Peter Singer ook heeft gedaan. Het niet-schadenprincipe komt in verschillende hoofdstukken voor.

Hoezo heeft Floris alleen maar meningen? Het is nogal hilarisch dat de theoloog Taede Smedes de filosoof Floris verwijt dat hij geen filosofische argumenten geeft. Alsof religie, theologie en de bijbel op filosofische argumenten berusten. Wat is de filosofische basis van de Tien Geboden? Dat ze van God afkomstig zijn? Dat ze in steen gebeiteld zijn? Had Jezus filosofische argumenten voor naastenliefde? Het wordt ronduit komisch wanneer de theoloog Smedes de filosoof van den Berg verwijt dat hij een prediker is [10]. Hoe dan ook, Floris geeft een uitgewerkte ethische theorie.

Verder is het handig te weten dat Floris van den Berg een activistisch filosoof is: hij wil de wereld veranderen, hij wil effect hebben op mensen [13]. Het is dan ongepast om hem te verwijten dat hij geen academisch boek heeft geschreven. Hij schrijft niet voor collega filosofen in tijdschriften achter betaalmuren. 
Floris legt uit dat het boek nogal afwijkt van de academische filosofie, omdat hij het boek toegankelijk wil maken voor niet-academisch publiek.

Wat er goed is

"Er is een oceaan van leed in de wereld en ik wil proberen die te lenigen. Daarom bekommer ik mij om slachtoffers, wie het ook zijn, waar dan ook, wanneer dan ook." (I:14/26).

Wat is er zo erg aan een filosofie die consequent aan de kant van de slachtoffers gaat staan? Wat is er zo erg aan zich het leed in de wereld aan te trekken? Wat is er zo erg aan om zich te verzetten tegen elke vorm van onderdrukking? (IX: 126/199). Wat is er zo erg om liefde en empathie te benadrukken? (IX: 12/199). Wat is er tegen het niet willen schaden van andere levende wezens? (93/169). Wat is er mis met jezelf in de positie van een slachtoffer verplaatsten? (97/169). De overeenkomst met christelijke naastenliefde dringt zich op [6]. Het verschil is echter dat 'de naaste' bij het eco-humanisme meer omvattender is, er worden geen mensen en dieren uitgesloten.

Wat er vooral goed aan is dat het een goed leesbaar boek is (ondanks de 700 paginas) en je aanzet tot kritisch denken over dierenrechten en mensenrechten. Het resultaat is dat je veel sneller de inconsistenties in denken van anderen ziet (bijvoorbeeld Jesse Klaver in mijn vorig blog), maar ook van jezelf. Het is bovendien een boek waarin een hele waaier aan onderwerpen voorbij komen: Eco-humanisme, atheïsme, secularisme, humanisme, scepticisme, liberalisme, veganisme, duurzaamheid, vrijdenken. Ik mis de Verlichting als stroming, hoewel hij een zeer interessante analyse van het zgn. 'Verlichtingsfundamentalisme' geeft.
Volgens van den Berg vormen de verzamelde essays in Beter Weten een consistent en harmonisch geheel, het is geen potpourri van losse onderwerpen.  Het is een basis voor een doordachte en consistente levens- en wereldbeschouwing (X:59/79).
Die wereldbeschouwing vormt een goede vervanging voor religie. Nadat de kerken (vooral de RK [11] ) hun geloofwaardigheid hebben verloren , hoeven we niet met lege handen komen te staan op moreel gebied. We hoeven geen morele nihilisten te worden. We hebben idealen om voor te leven en het leven zin te geven. Geloven in een wereldbeeld van 2000 jaar oud heeft en zal de wereld niet vooruit helpen.

Wat er minder goed is

Het is niet handig om al op de eerste pagina van het Woord vooraf theologen te beledigen. Wat een binnenkomer! Ook al maak je een uitzondering voor religiewetenschap, het kwaad is dan al geschied. Ook in het handige 'Abecedarium' (verklarende woordenlijst) neemt Floris geen blad voor de mond:

Theologie: Studie naar wie God is en wat God wil. Aangezien God niet bestaat is het een futiele, of beter gezegd idiote, bezigheid.

Het item Religie is nog erger. Inderdaad dit is niet gebruikelijk in academische literatuur. Zo maak je geen vrienden. Nog erger: zo maak je geen medestanders. Het is in strijd met zijn eigen Aanbeveling 9: "Doe zo maar eens iets aardigs voor een ander" [9]. En het doet de zaak van het eco-humanisme geen goed. Mensen gaan ten onrechte denken dat het representatief is voor zijn denken en dat hij überhaupt geen argumenten heeft. Van den Berg heeft wel gelijk dat religie en de kerken slecht zijn [7], maar hij zou het beter moeten toelichten.
Volgens van den Berg is het boek geen potpourri van losse onderwerpen, maar zo kwam het in eerste instantie wel op mij over. Pas gaandeweg wordt het duidelijker. Je moet er moeite voor doen.

Nog een klein puntje. Ik mis een diepergaande analyse van het eten van vlees. Is het eten van vlees op zich immoreel? Ook als dieren met liefde opgevoed worden en pijnloos gedood worden? Mag je insecten eten? (zijn ook dieren!). Oesters? Hebben die gevoel? Kunnen die pijn lijden? Nog verdergaand: als je accepteert dat in natuurgebieden zoals de Oostvaarders plassen ('De Nieuwe Wildernis') wilde paarden, herten en reeën afgeschoten moeten worden, is het immoreel om dat vlees te eten, als die dieren zonder lijden gedood worden? Idem: de ganzen rondom Schiphol, etc. Idem: reeën als verkeersslachtoffers (op de Veluwe) [12]. Eigenlijk kun je het antwoord afleiden uit de uitspraak van Floris dat hij vlees gaat eten zodra bekend wordt dat dieren niet kunnen lijden (XI:82/147). Fraaie uitspraak.
Ik mis ook een analyse van het begrip 'heiligheid van het leven' [8] wat ook een basis voor het niet-doden van mensen en dieren zou kunnen zijn, maar dat door religieuzen geclaimd wordt. En waarom is hij niet tegen abortus?  (kan een embryo pijn voelen? vanaf welke leeftijd?). Als je het niet-schaden-principe consequent uitwerkt moet je daar ook iets over zeggen.
Tenslotte, heb ik een klein kritiekpuntje: hij neemt nog (of nam?) zo nu en dan het vliegtuig naar Japan (klimaat!) en heeft 2 kinderen op de wereld gezet (overbevolking! footprint!). Afgezien daarvan is hij de nieuwe Messias. Hij is al gekruisigd door een theoloog die hem een bedreiging voor de gevestigde orde vond.

PS: Later vond ik nog deze bespreking van filosoof Stijn Bruers: Boekbespreking Beter Weten. Filosofie van het ecohumanisme. (zeer interessante bespreking, Stijn Bruers wordt met instemming geciteerd in Beter Weten.)

Het boek is in te zien op Google Books.

Disclosure: Ik heb grotendeels dezelfde wereldbeschouwing als Floris van den Berg en heb in het verleden een gastbijdrage van hem gepubliceerd.

Noten

1. Paul Cliteur (2015) boekbespreking in De Vrijdenker 2015-10 p.10-11.
2. Taede Smedes Floris van den Berg: Beter weten–Filosofie van het ecohumanisme (boekbespreking). In de commentaren zegt Filosoof Jan Riemersma het hem na zonder het boek zelf gelezen te hebben (?).
3. 'Woord vooraf' van Beter weten: "Alleen is het spijtig dat veel filosofen – en alle theologen – net het omgekeerde doen en voor meer verduistering zorgen en onrecht en onderdrukking rechtvaardigen, al is het maar door te zwijgen." 2/17. In de woordenlijst: theologie is een idiote bezigheid, niet te verwarren met religiewetenschap. Voeg daar aan toe een vorige boek van Floris: Hoe komen we van religie af? Overigens vind ik dat Floris wel een kleine uitzondering had kunnen maken voor de kritische theologen Harry Kuitert, Klaas Hendrikse en Carel ter Linden. Religiewetenschap mag blijven van Floris.
4. Harming others: universal subjectivism and the expanding moral circle, Proefschrift, Universiteit Leiden 2011 (promotor Prof. dr. P. B. Cliteur)
5. Bijvoorbeeld in De Vrolijke Veganist wordt in hoofdstuk 1 de 'Filosofie van het veganisme' uiteengezet in 84 pagina's. Vooral van belang is de paragraaf 'Universeel subjectivisme en dieren' (p.81-84). En in zijn boek Filosofie voor een betere wereld ontwikkelt hij de theorie van universeel subjectivisme om op een eerlijke manier zo goed mogelijk met elkaar samen te leven, zonder slachtoffers te maken.
6. Floris merkt deze overeenkomst niet op. Hij heeft het een paar keer over het 'sprookje van Jezus'. Ik neem aan vanwege de vele wonderen (over het water lopen, geboren uit een maagd, voor onze zonden gestorven, lichamelijke opstanding uit de dood, etc). Maar Jezus zei ook: Heb Uw vijanden lief en dat onderscheid moet je wel maken. Als je wonderen er van aftrekt houd je een humanisme over?
7. Slovenen zeggen nee tegen homohuwelijk, NRC 20 dec 2015 (de invloedrijke en conservatieve katholieke kerk zat hier achter)
8. De christelijke 'heiligheid van het leven' heeft echter irrationele consequenties: totaal verbod op abortus en preantale diagnositiek (zelfs een embryo die geen pijn kan voelen omdat het nog geen zenuwstelsel heeft), verbod op stamcel onderzoek (die kunnen helemaal geen pijn voelen), tegen euthanasie (waardoor patiënten tegen hun wil in leven gehouden worden), tegen-anticonceptie (condooms, pil), vóór de doodstraf, bioindustrie ('intensieve veehouderij'), homohaat, vrouwenonderdrukking. Dit is nogal een lange lijst [ 24 dec 2015 ].
9. Het eerste hoofdstuk bevat negen aanbevelingen van het ecohumanisme. Mogelijk is het ook in strijd met aanbeveling 7: "Gun anderen hun vrijheid, zolang ze anderen niet schaden.", maar daar valt over te discussieren  (besnijdenis, rituele slacht). Overigens krijgen niet alleen theologen maar ook Vrijdenkers er van langs als ze geen veganist zijn. [ 25 dec 2015 ]
10. Smedes: "Zijn pleidooi voor dierenrechten en veganisme is idealistisch, maar ook hier geldt: hij is een prediker, geen filosoof die zich van argumenten bedient." [ 25 dec 2015 ]
11. Ik doel hier op de misstanden in de Rooms-katholieke kerk die de laatste tijd aan het licht gekomen zijn, waardoor haar morele autoriteit ondermijnd wordt. Hoewel de laatste paus wel goede dingen zegt. [ 26 dec 2015 ]
12. Aangenomen dat deze dieren per ongeluk aangereden worden, en dat ze vrijwel onmiddellijk zijn overleden na de klap. Mag je die eten of moet je die in het bos leggen zodat wolven en raven ze kunnen opeten? Maakt dat moreel verschil wie ze opeet?  [ 27 dec 15 ]
13. "Nietzsche heeft ooit gezegd dat een filosoof alleen maar achting verdiend als hij zelf het voorbeeld geeft waar het gaat om de consequenties van zijn overtuigingen." (Timon Meynen). (voor zover het een correct citaat is!) Wat ik weet van Floris, leeft hij inderdaad naar zijn eigen filosofie. [ 29 dec 2015 ]