Verklaart Stanley Milgram's schok experiment het geloof in God?

experiment Stanley Milgram

Gisteravond zag ik op CANVAS in de serie 'De herontdekking van de wereld' de aflevering over de sociaal psycholoog Stanley Milgram gepresenteerd door filosoof Johan Braeckman. Het waren experimenten om uit te zoeken in hoeverre mensen bereid waren om te gehoorzamen. Ze moesten schokken in oplopende sterkte uitdelen aan proefpersonen wanneer ze foute antwoorden gaven op triviale vragen. 

61% van de proefpersonen ging door tot schokken met dodelijke sterkte onder 'dwang' van de supervisor. De supervisor vertelde steeds dat ze door moesten gaan met het experiment ondanks de heftige kreten en protesten van de proefpersoon die in een aangrenzende kamer zat. De schokken waren niet echt, en de proefpersonen die de schokken kregen waren toneelspelers die deden alsof ze schokken kregen. De echte proefpersonen wisten dit allemaal niet. De experimenten brachten indertijd 'een schok' te weeg zowel bij wetenschappelijke collega's als het grote publiek.

Wat mij opviel is hoe zorgvuldig Milgram de experimenten voorbereidde en uitvoerde. Een levensgroot verschil met oplichter Diederik Stapel die ook in de sociale psychologie werkte (en nog steeds op vrije voeten rondloopt)! Milgram had de proefopzet en alle instructies minutieus uitgeschreven en gestandaardiseerd (die zijn in het archief terug te vinden zoals Braeckman liet zien in de documentaire), en geanticipeerd op mogelijke kritiek. En hij filmde een aantal experimenten. Zo had hij de proefpersonen eerst een klein schokje gegeven om te ervaren wat het is om een schok te krijgen; kennis laten maken met de zgn. proefpersoon (een sympathieke oudere heer!) en had een follow-up na afloop gegeven waarin hij uitlegde dat de schokken niet echt waren, en wat de ware bedoeling van het experiment was. Later deed Milgram nog allerlei variaties op de experimenten om te kijken welke variabelen van invloed waren. Een serieus onderzoek. Wetenschap zoals het hoort te zijn. Hij had geen vooropgezet idee, hij wilde de waarheid over menselijk gedrag weten: hoe ver gaan mensen met het uitdelen van schokken aan medemensen als ze dat opgedragen worden door iemand die ze zien als autoriteit.

Stanley Milgram: Obedience to Authority

Autoriteit

"Another explanation [25] of Milgram's results invokes belief perseverance as the underlying cause. What "people cannot be counted on is to realize that a seemingly benevolent authority is in fact malevolent, even when they are faced with overwhelming evidence which suggests that this authority is indeed malevolent."

Dus:  mensen blijven volharden in een eenmaal aangenomen geloof. Ze geloofden dat een integere wetenschapper van de Yale universiteit geen kwade (onethische) bedoelingen zou kunnen hebben, ondanks overweldigend bewijs van het tegendeel (ze hoorden pijnkreten uit de aangrenzende kamer komen!). Ze zagen de proefleider als autoriteit, en gehoorzaamden hem. Hij vertegenwoordigt de Wetenschap, een prestigieuze en nuttige acitiviteit waar de hele samenleving van profiteert en die door de overheid betaald wordt [1].

Volgens Milgram:

"the essence of obedience consists in the fact that a person comes to view themselves as the instrument for carrying out another person's wishes, and they therefore no longer see themselves as responsible for their actions. Once this critical shift of viewpoint has occurred in the person, all of the essential features of obedience follow."

De proefpersonen schorten hun eigen oordeel op vaak na enige twijfel en stress. Ze ontkennen hun eigen verantwoordelijkheid en leggen die bij de proefleider neer. Die weet wat hij doet. Hij heeft tenslotte de verantwoordelijkheid. Het is zijn experiment. Zij zelf hebben geen inzicht in het hoe en waarom van het experiment. Zij zijn geen wetenschapper, hij wel.

In de AAA-God geloven

De volgende woorden suggereren onmiddellijk een parallel met het theodicee probleem:

"... to realize that a seemingly benevolent authority is in fact malevolent, even when they are faced with overwhelming evidence which suggests that this authority is indeed malevolent." 

Dat is precies het theodicee probleem: hoe kan een Algoede God zoveel ellende laten passeren?

Milgrams experimenten bieden een mogelijke verklaring waarom Christenen (alle monotheïsten) accepteren dat hun God zoveel ellende, moord, oorlog, ziekte en natuurrampen laat passeren zonder in te grijpen. M.a.w.: 'het probleem van het kwaad'. Christenen zitten in een overeenkomstige situatie als de ongelukkige proefpersonen van Milgram. Immers, God is de hoogste autoriteit. God is immers de schepper van hemel en aarde (tegenwoordig: het universum). God is Almachtig, Alwetend, Algoed. Omdat God per definitie goed is, onstaat de neiging om niet te twijfelen aan Gods goedheid ondanks de overweldigende bewijs dat hij niet algoed is.

Bezwaar: maar God vraagt gelovigen toch niet om medemensen te martelen of te doden? Nee, het gaat hier om het soort dingen dat christenen willen geloven. Christenen geloven dat God een goede reden heeft om niet in te grijpen wanneer mensen elkaar vermoorden, oorlog voeren, vrouwen verkrachten, abortus en euthanasie plegen. Hoe kunnen christenen geloven dat dezelfde God die het gebod uitvaardigde 'Gij zult niet doodslaan', tegelijk miljoenen moorden 'door de vingers ziet'? In ieder geval niet ingrijpt. De experimenten van Milgram kunnen een verklaring geven: God is een autoriteit [2]. Bovendien een autoriteit die ze vertrouwen. Een autoriteit die per definitie Algoed is. God is een autoriteit die moreel integer is ondanks het overweldigende bewijs van het tegendeel.

Nogmaals: de overeenkomst van gelovigen in de AAA-God en de ongelukkige proefpersonen van Milgram is niet dat gelovigen anderen pijn doen in naam van God, maar dat gelovigen blijven geloven in de goedheid van God ondanks het overweldigend bewijs van het tegendeel. Immers, ze zien zoveel ellende op tv. Nog een overeenkomst: gehoorzaamheid. Hét thema van Milgram. Gehoorzaamheid aan God. Dat hoef ik hier niet uitgebreid aan te tonen [3],[4].

Gedwongen?

Bezwaar: Waarom blijven ze geloven in de goedheid van hun God? Ze worden toch niet gedwongen? Ik denk van wel. Op een bepaalde manier. Ze worden aangezet 1) door hun ontzag voor de hoogste autoriteit en het vertrouwen dat God weet wat hij doet, en 2) door angst voor eeuwige straf in het hiernamaals, 3) Gelovigen weten dat ze gered zullen worden en beloond worden met het eeuwige leven. Dus het geloof in God opgeven betekent je eigen ondergang. Uit het geloof stappen is net zo moeilijk als voor de proefpersonen van Milgram om gewoon weg te lopen. Niemand stapte eruit. Sommigen protesteerden wel, en sommigen stopten met schokken uitdelen, maar niemand liep de kamer uit. Het dwingende van het geloof is dat gelovigen hun eigen hachje willen redden. Ze zijn bang voor wat er na hun dood met hen zal gebeuren.

Debriefing

Milgram's proefpersonen kregen na afloop van het experiment te horen, dat de schokken niet echt waren. AAA-gelovigen blijven hun hele leven zitten met een akelig gevoel, twijfel en stress. Ze zien met eigen ogen de ellende in de wereld. Dat is niet te ontkennen. Maar, ze krijgen geen debriefing. Het experiment duurt levenslang. Gelovigen wordt nooit verteld dat de ellende niet echt is. Gelovigen wordt wel verteld dat God niet bestaat. Maar dat zeggen atheïsten. Die kun je niet vertrouwen. Dus ze blijven in de AAA-God geloven, en zonder enige debriefing veroorzaakt dat stress. Om die stress (cognitieve dissonantie) te verminderen hebben ze een theodicee (theodicy) bedacht. Dat is geen gemakkelijke opgave. In de loop der eeuwen zijn er vele bedacht. Om precies te zijn: 12. Welke is waar? Of zijn ze allemaal waar? Het frappante is dat God zelf geen uitsluitsel geeft. Het antwoord staat niet in Gods Woord. Alléén al het aantal suggereert dat geen enkele theodicee afdoende is. Dat geeft weer extra stress.

Obedience to Authority

Het 'voordeel' van de gelovige ten opzichte van de Milgram-proefpersoon is dat gelovigen zelf anderen niet actief hoeven te pijnigen. Dat neemt niet weg dat gelovigen moeten toezien en accepteren dat er ontzettend veel onrecht heerst en dat mensen dagelijks onder erbarmelijke omstandigheden sterven. Alle goede doelen ten spijt. Zelfs ziekenhuizen van Artsen Zonder Grenzen worden gebombardeerd. Mensen die hun medemensen willen helpen moeten dat met hun leven bekopen. En God kijkt toe. 
Het nadeel voor gelovigen ten opzichte van de Milgram-proefpersonen is dat gelovigen er niet echt 'uit kunnen stappen'. Ze kunnen bijvoorbeeld niet naar een Godloos universum vluchten. En iedereen gaat dood. En zal dus onvermijdelijk geconfronteerd worden met Gods oordeel. Zelfmoord is verboden. Ze zitten gevangen in Gods universum. Misschien volgt na de dood een debriefing waarin alles wordt uitgelegd?

Verklaart Stanley Milgram's schok experiment het geloof in God? Ja, in zoverre dat God de Allerhoogste autoriteit is die gelovigen blijven vertrouwen ondanks overvloedig bewijs van het tegendeel. En omdat God vraagt Hem te gehoorzamen [3]. In die zin handelen gelovigen 'onder dwang'. Het leven van een gelovige is één groot experiment in Obedience to Authority.

Postscript

21 mrt 2018 (met dank aan Kees J): In de Newscientist van 17 maart 2018 verscheen een zeer kritisch artikel over de experimenten van Milgram met de titel: Fifty shades of obey, geschreven door Gina Perry. Volgens haar deugde de experimenten niet, en ging hij slordig om met de resultaten en conclusies. Dit zou waar kunnen zijn maar dat moet ze gedetailleerder onderbouwen. Hoe dan ook, het feit dat christenen God ondanks alles willen en moeten gehoorzamen staat als een paal boven water [4].

Noten

1. "The influence is ideological. It's about what they believe science to be, that science is a positive product, it produces beneficial findings and knowledge to society that are helpful for society. So there's that sense of science is providing some kind of system for good." (hier)
2. De machtigste man van het heelal. Niemand is machtiger dan Hij. Per definitie: Almachtig. Wie zou daar niet van onder de indruk zijn? Wie zou bovendien niet bang zijn, gezien God in het verleden heeft bewezen dat hij pittige straffen kan uitdelen: door middel van zondvloed roeide God de hele wereldbevolking van die tijd uit. Op een handjevol mensen na. Wie zou God ongehoorzaam durven zijn? Wie zou hem durven kritiseren? Wie zou hem ter verantwoording durven roepen? Dat doe je niet, als je goed bij je verstand bent.
3. "Besef goed, vandaag stel ik u voor de keuze tussen zegen en vloek. Zegen, als u gehoorzaam bent aan de geboden van de HEER, uw God, zoals ik ze u vandaag voorhoud. Vloek, als u zijn geboden niet gehoorzaamt en afwijkt van de weg die ik u vandaag wijs..." (Deuteronomium 11:26-28, NBV2004) (hier). Ten overvloede: 41 Bijbelteksten over Gehoorzaamheid. 
4. Toegevoegd 21 mrt 2018: Gehoorzaamheid: "Uw Koninkrijk kome; uw wil geschiede, gelijk in de hemel alzo ook op de aarde". (Matteüs 6:10). Hoe duidelijk wil je het hebben? Denk ook aan Abraham die van God zijn zoon moest offeren! Hoe wreed wil je het hebben? Je zoon de keel doorsnijden omdat God het van je vraagt. Tegen God zeg je geen nee.