Floris van den Berg: Beter weten. Boekbespreking

Floris van den Berg
Beter weten

 

Twee totaal tegenovergestelde meningen over het boek Beter Weten van Floris van den Berg. Prof. Paul Cliteur schrijft in De Vrijdenker: "Persoonlijk beschouw ik Van den Berg als een van de belangrijkste Nederlandse filosofen van dit moment." [1] en dr. Taede Smedes [2] schrijft "dit boek is verspilling van inkt en papier". Een groter verschil is niet denkbaar!

Beide standpunten zijn extreem en niet geheel onpartijdig. Paul Cliteur heeft ongeveer dezelfde wereldbeschouwing als Floris, gaf geen kritiek en vertelt er niet bij dat Floris zijn promovendus is. Dat behoor je te melden.
De reactie van theoloog Taede Smedes moet je zien tegen de achtergrond van het gegeven dat al op de eerste pagina van het voorwoord theologie veroordeeld wordt als nutteloze en zelfs schadelijke activiteit [3]. Smedes maakt geen melding van dit feit, maar het is heel menselijk als hij (onbewust) wraak wil nemen door een vernietigende bespreking te schrijven en hoopt dat niemand het boek gaat lezen. Op mij heeft het het tegenovergestelde effect. Maar misschien houdt Smedes de nogal rigoreuze afwijzing van religie en theologie voor representatief voor de werkwijze van het hele boek. Laten we eens kijken.

Meningen, geen filosofie!

Geeft Smedes ook redenen waarom het boek zo slecht is? Hij doet een poging. Hij schrijft: Floris geeft "Meningen, geen filosofie!" En een filosoof moet altijd argumenten geven. Welnu: het is de grootst mogelijke onzin dat van den Berg geen argumenten heeft.
Floris is als filosoof op het eco-humanisme gepromoveerd [4], en heeft verschillende populaire boeken over dat onderwerp geschreven, waarin zijn achterliggende filosofie uiteengezet is [5]. Nota bene wordt in het eerste hoofdstuk 'Eco-humanisme' uitgelegd dat het eco-humanisme op twee normatieve axioma's is gebaseerd:
1) "het onnodig toebrengen van pijn aan anderen is slecht"
2) "elke stelling dient met goede argumenten onderbouwd te worden".
en de rest van het bouwwerk wordt daaruit afgeleid.
De kern van zijn eco-humanistische filosofie is: 'de ethische theorie van universeel subjectivisme', die in bijna ieder hoofdstuk wel een keer terugkomt. Simpel gezegd komt dat er op neer dat je jezelf in de positie van het slachtoffer verplaatst en zodoende gaat begrijpen waarom je met anderen rekening moet houden. (nota bene: het lijkt op behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden!).
Bij van den Berg zijn slachtoffers ook dieren. Tenminste, dieren die pijn kunnen voelen ('sentiëntisme' is het vermogen pijn te kunnen voelen). Niemand zou een dier in de bioindustrie willen zijn. Daarom moet je die dieren niet aandoen wat je niet wilt dat je zelf aangedaan wordt. Niemand zou een homosekueel in Slovenië willen zijn [7]. Die ethische theorie wordt uitgewerkt naar alle andere slachtoffers: toekomstige generaties (klimaat), mensen in arme landen, etc.

Niet-schaden-principe

De filosofische principes waarop Floris zich baseert zijn helemaal niet nieuw: het niet-schaden principe zegt dat "Alles mag, zolang je anderen geen schade berokkent" is gebaseerd op de 19e eeuwse filosoof John Stuart Mill. Floris heeft dat uitgebreid naar dieren zoals de hedendaagse filosoof Peter Singer ook heeft gedaan. Het niet-schadenprincipe komt in verschillende hoofdstukken voor.

Hoezo heeft Floris alleen maar meningen? Het is nogal hilarisch dat de theoloog Taede Smedes de filosoof Floris verwijt dat hij geen filosofische argumenten geeft. Alsof religie, theologie en de bijbel op filosofische argumenten berusten. Wat is de filosofische basis van de Tien Geboden? Dat ze van God afkomstig zijn? Dat ze in steen gebeiteld zijn? Had Jezus filosofische argumenten voor naastenliefde? Het wordt ronduit komisch wanneer de theoloog Smedes de filosoof van den Berg verwijt dat hij een prediker is [10]. Hoe dan ook, Floris geeft een uitgewerkte ethische theorie.

Verder is het handig te weten dat Floris van den Berg een activistisch filosoof is: hij wil de wereld veranderen, hij wil effect hebben op mensen [13]. Het is dan ongepast om hem te verwijten dat hij geen academisch boek heeft geschreven. Hij schrijft niet voor collega filosofen in tijdschriften achter betaalmuren. 
Floris legt uit dat het boek nogal afwijkt van de academische filosofie, omdat hij het boek toegankelijk wil maken voor niet-academisch publiek.

Wat er goed is

"Er is een oceaan van leed in de wereld en ik wil proberen die te lenigen. Daarom bekommer ik mij om slachtoffers, wie het ook zijn, waar dan ook, wanneer dan ook." (I:14/26).

Wat is er zo erg aan een filosofie die consequent aan de kant van de slachtoffers gaat staan? Wat is er zo erg aan zich het leed in de wereld aan te trekken? Wat is er zo erg aan om zich te verzetten tegen elke vorm van onderdrukking? (IX: 126/199). Wat is er zo erg om liefde en empathie te benadrukken? (IX: 12/199). Wat is er tegen het niet willen schaden van andere levende wezens? (93/169). Wat is er mis met jezelf in de positie van een slachtoffer verplaatsten? (97/169). De overeenkomst met christelijke naastenliefde dringt zich op [6]. Het verschil is echter dat 'de naaste' bij het eco-humanisme meer omvattender is, er worden geen mensen en dieren uitgesloten.

Wat er vooral goed aan is dat het een goed leesbaar boek is (ondanks de 700 paginas) en je aanzet tot kritisch denken over dierenrechten en mensenrechten. Het resultaat is dat je veel sneller de inconsistenties in denken van anderen ziet (bijvoorbeeld Jesse Klaver in mijn vorig blog), maar ook van jezelf. Het is bovendien een boek waarin een hele waaier aan onderwerpen voorbij komen: Eco-humanisme, atheïsme, secularisme, humanisme, scepticisme, liberalisme, veganisme, duurzaamheid, vrijdenken. Ik mis de Verlichting als stroming, hoewel hij een zeer interessante analyse van het zgn. 'Verlichtingsfundamentalisme' geeft.
Volgens van den Berg vormen de verzamelde essays in Beter Weten een consistent en harmonisch geheel, het is geen potpourri van losse onderwerpen.  Het is een basis voor een doordachte en consistente levens- en wereldbeschouwing (X:59/79).
Die wereldbeschouwing vormt een goede vervanging voor religie. Nadat de kerken (vooral de RK [11] ) hun geloofwaardigheid hebben verloren , hoeven we niet met lege handen komen te staan op moreel gebied. We hoeven geen morele nihilisten te worden. We hebben idealen om voor te leven en het leven zin te geven. Geloven in een wereldbeeld van 2000 jaar oud heeft en zal de wereld niet vooruit helpen.

Wat er minder goed is

Het is niet handig om al op de eerste pagina van het Woord vooraf theologen te beledigen. Wat een binnenkomer! Ook al maak je een uitzondering voor religiewetenschap, het kwaad is dan al geschied. Ook in het handige 'Abecedarium' (verklarende woordenlijst) neemt Floris geen blad voor de mond:

Theologie: Studie naar wie God is en wat God wil. Aangezien God niet bestaat is het een futiele, of beter gezegd idiote, bezigheid.

Het item Religie is nog erger. Inderdaad dit is niet gebruikelijk in academische literatuur. Zo maak je geen vrienden. Nog erger: zo maak je geen medestanders. Het is in strijd met zijn eigen Aanbeveling 9: "Doe zo maar eens iets aardigs voor een ander" [9]. En het doet de zaak van het eco-humanisme geen goed. Mensen gaan ten onrechte denken dat het representatief is voor zijn denken en dat hij überhaupt geen argumenten heeft. Van den Berg heeft wel gelijk dat religie en de kerken slecht zijn [7], maar hij zou het beter moeten toelichten.
Volgens van den Berg is het boek geen potpourri van losse onderwerpen, maar zo kwam het in eerste instantie wel op mij over. Pas gaandeweg wordt het duidelijker. Je moet er moeite voor doen.

Nog een klein puntje. Ik mis een diepergaande analyse van het eten van vlees. Is het eten van vlees op zich immoreel? Ook als dieren met liefde opgevoed worden en pijnloos gedood worden? Mag je insecten eten? (zijn ook dieren!). Oesters? Hebben die gevoel? Kunnen die pijn lijden? Nog verdergaand: als je accepteert dat in natuurgebieden zoals de Oostvaarders plassen ('De Nieuwe Wildernis') wilde paarden, herten en reeën afgeschoten moeten worden, is het immoreel om dat vlees te eten, als die dieren zonder lijden gedood worden? Idem: de ganzen rondom Schiphol, etc. Idem: reeën als verkeersslachtoffers (op de Veluwe) [12]. Eigenlijk kun je het antwoord afleiden uit de uitspraak van Floris dat hij vlees gaat eten zodra bekend wordt dat dieren niet kunnen lijden (XI:82/147). Fraaie uitspraak.
Ik mis ook een analyse van het begrip 'heiligheid van het leven' [8] wat ook een basis voor het niet-doden van mensen en dieren zou kunnen zijn, maar dat door religieuzen geclaimd wordt. En waarom is hij niet tegen abortus?  (kan een embryo pijn voelen? vanaf welke leeftijd?). Als je het niet-schaden-principe consequent uitwerkt moet je daar ook iets over zeggen.
Tenslotte, heb ik een klein kritiekpuntje: hij neemt nog (of nam?) zo nu en dan het vliegtuig naar Japan (klimaat!) en heeft 2 kinderen op de wereld gezet (overbevolking! footprint!). Afgezien daarvan is hij de nieuwe Messias. Hij is al gekruisigd door een theoloog die hem een bedreiging voor de gevestigde orde vond.

PS: Later vond ik nog deze bespreking van filosoof Stijn Bruers: Boekbespreking Beter Weten. Filosofie van het ecohumanisme. (zeer interessante bespreking, Stijn Bruers wordt met instemming geciteerd in Beter Weten.)

Het boek is in te zien op Google Books.

Disclosure: Ik heb grotendeels dezelfde wereldbeschouwing als Floris van den Berg en heb in het verleden een gastbijdrage van hem gepubliceerd.

Noten

1. Paul Cliteur (2015) boekbespreking in De Vrijdenker 2015-10 p.10-11.
2. Taede Smedes Floris van den Berg: Beter weten–Filosofie van het ecohumanisme (boekbespreking). In de commentaren zegt Filosoof Jan Riemersma het hem na zonder het boek zelf gelezen te hebben (?).
3. 'Woord vooraf' van Beter weten: "Alleen is het spijtig dat veel filosofen – en alle theologen – net het omgekeerde doen en voor meer verduistering zorgen en onrecht en onderdrukking rechtvaardigen, al is het maar door te zwijgen." 2/17. In de woordenlijst: theologie is een idiote bezigheid, niet te verwarren met religiewetenschap. Voeg daar aan toe een vorige boek van Floris: Hoe komen we van religie af? Overigens vind ik dat Floris wel een kleine uitzondering had kunnen maken voor de kritische theologen Harry Kuitert, Klaas Hendrikse en Carel ter Linden. Religiewetenschap mag blijven van Floris.
4. Harming others: universal subjectivism and the expanding moral circle, Proefschrift, Universiteit Leiden 2011 (promotor Prof. dr. P. B. Cliteur)
5. Bijvoorbeeld in De Vrolijke Veganist wordt in hoofdstuk 1 de 'Filosofie van het veganisme' uiteengezet in 84 pagina's. Vooral van belang is de paragraaf 'Universeel subjectivisme en dieren' (p.81-84). En in zijn boek Filosofie voor een betere wereld ontwikkelt hij de theorie van universeel subjectivisme om op een eerlijke manier zo goed mogelijk met elkaar samen te leven, zonder slachtoffers te maken.
6. Floris merkt deze overeenkomst niet op. Hij heeft het een paar keer over het 'sprookje van Jezus'. Ik neem aan vanwege de vele wonderen (over het water lopen, geboren uit een maagd, voor onze zonden gestorven, lichamelijke opstanding uit de dood, etc). Maar Jezus zei ook: Heb Uw vijanden lief en dat onderscheid moet je wel maken. Als je wonderen er van aftrekt houd je een humanisme over?
7. Slovenen zeggen nee tegen homohuwelijk, NRC 20 dec 2015 (de invloedrijke en conservatieve katholieke kerk zat hier achter)
8. De christelijke 'heiligheid van het leven' heeft echter irrationele consequenties: totaal verbod op abortus en preantale diagnositiek (zelfs een embryo die geen pijn kan voelen omdat het nog geen zenuwstelsel heeft), verbod op stamcel onderzoek (die kunnen helemaal geen pijn voelen), tegen euthanasie (waardoor patiënten tegen hun wil in leven gehouden worden), tegen-anticonceptie (condooms, pil), vóór de doodstraf, bioindustrie ('intensieve veehouderij'), homohaat, vrouwenonderdrukking. Dit is nogal een lange lijst [ 24 dec 2015 ].
9. Het eerste hoofdstuk bevat negen aanbevelingen van het ecohumanisme. Mogelijk is het ook in strijd met aanbeveling 7: "Gun anderen hun vrijheid, zolang ze anderen niet schaden.", maar daar valt over te discussieren  (besnijdenis, rituele slacht). Overigens krijgen niet alleen theologen maar ook Vrijdenkers er van langs als ze geen veganist zijn. [ 25 dec 2015 ]
10. Smedes: "Zijn pleidooi voor dierenrechten en veganisme is idealistisch, maar ook hier geldt: hij is een prediker, geen filosoof die zich van argumenten bedient." [ 25 dec 2015 ]
11. Ik doel hier op de misstanden in de Rooms-katholieke kerk die de laatste tijd aan het licht gekomen zijn, waardoor haar morele autoriteit ondermijnd wordt. Hoewel de laatste paus wel goede dingen zegt. [ 26 dec 2015 ]
12. Aangenomen dat deze dieren per ongeluk aangereden worden, en dat ze vrijwel onmiddellijk zijn overleden na de klap. Mag je die eten of moet je die in het bos leggen zodat wolven en raven ze kunnen opeten? Maakt dat moreel verschil wie ze opeet?  [ 27 dec 15 ]
13. "Nietzsche heeft ooit gezegd dat een filosoof alleen maar achting verdiend als hij zelf het voorbeeld geeft waar het gaat om de consequenties van zijn overtuigingen." (Timon Meynen). (voor zover het een correct citaat is!) Wat ik weet van Floris, leeft hij inderdaad naar zijn eigen filosofie. [ 29 dec 2015 ] 

Weinig dierenwelzijn in 'De mythe van het economisme' van Jesse Klaver

De mythe van het economisme
Jesse Klaver

In het boek van Jesse Klaver De mythe van het economisme komt dierenwelzijn welgeteld 1x voor:

"De vleesindustrie is een ander glashelder voorbeeld. dat het najagen van eigenbelang niet tot collectieve voorspoed leidt maar juist veel schade aan kan richten, maakt de prijs van vlees duidelijk. In die prijs zijn de negatieve gevolgen voor dierenwelzijn, natuur, en mensen niet meegenomen. De bio-industrie is een belangrijke uitstoter van broeikasgassen. (...)
In Nederland leefden in 2013 op ieder moment van de dag 100 miljoen dieren in gevangenschap, bestemd voor consumptie. Jaarlijks worden in ons land 500 miljoen dieren gedood; twee derde van dat vlees wordt geëxporteerd naar het buitenland. En worden wij Nederlanders daar rijk van? Vergeet het maar. De bijdrage van deze vleesexport aan de Nederlandse economie is slechts 0,6 procent van het bbp. In harde euro's: zo'n 3,6 miljard. Weegt dit bedrag op tegen alle schade en leed die de bio-industrie veroorzaakt?" [1].

Klaver is zich dus bewust dat bio-industrie dierenleed veroorzaakt. Daarom begrijp ik ook niet dat hij in DWDD zegt dat 'er niets mis is met een lekker stukje vlees' (zie vorig blog). Hij spreekt zichzelf tegen. Er is alles mis met vlees. Hoe kun je genieten van een lekker stukje vlees als je weet dat het dierenleed veroorzaakt?

Wat me bovendien steekt is dat hij niet eens zegt dat hij  biologisch vlees eet of vlees met het 'Beter Leven' keurmerk. Dat is het minste wat je kunt doen als je toch vlees moet eten. Staat ook niet in zijn boek. Bovendien is er tegenwoordig een overvloed aan vleesvervangers op de markt. Ga die bedrijfstak stimuleren.

Ten tweede: "worden wij Nederlanders daar rijk van?" is een levensgevaarlijke vraag. Want, stel dat we er wel rijk van werden, zou het dan wel opwegen tegen alle schade en leed? Stel dat we er 36 miljard aan verdienden, zou dat wel opwegen tegen het dierenleed? Dierenleed is fout of we er nu rijk van worden of niet.

Klaver wil wel iets tegen overmatige vleesconsumptie doen:

"Zo kun je je via belastingen de marktprijs corrigeren: we brengen bijvoorbeeld vlees onder bij het hoge btw-tarief, in plaats van het lage. Plofkippen en kiloknallers zullen dan duurder worden en we zullen minder vlees gaan eten" (28/66, H4)

Dit staat ook bekend als 'vleestaks'. Ook de PvdD en D66 willen belasting op kiloknallers. Het is beter dan niets. Je kunt het zien als eerste stap in het afschaffen van de bio-industrie. Klaver wil dus wel minder vlees eten maar dierenwelzijn staat niet hoog op de agenda. Misschien heeft het zijn tijd nodig. Hij is nog jong.

Voorlopige conclusie: ben je voor matige vleesconsumptie dan stem je GroenLinks, ben je principieel tegen vleesconsumptie dan stem je PvdD.

Noten

1. Ik heb de ebook versie gebruikt, daarom kan ik geen pagina nummers noemen. Het eerste citaat staat op pagina 18 van 66 van hoofdstuk 4 (paragraaf: 'Dogma 1: De onzichtbare hand zorgt voor een optimaal resultaat'). Het zijn dus relatieve pagina nummers (27%). Het hangt ook af van lettergrootte, etc. Overigens: ik gebruik de Kobo Aura HD, die heeft een goed leesbaar scherm, maar na zo'n 2 jaar begint het touchscreen ontzettend traag en onwillig te reageren op vingerbewegingen, waardoor onderstrepingen en zoeken buitengewoon irritant gaat worden.

Waarom Jesse Klaver vlees eet

Jesse Klaver en Matthijs van Nieuwkerk

Jesse Klaver (GroenLinks) was uitgenodigd 7 december 2015 in DWDD naar aanleiding van de docu Cowspiracy en de klimaattop in Parijs. Jesse legt prima uit wat de conclusie van de docu is: veeteelt is zeer schadelijk voor het milieu, het is verantwoordelijk voor 18% van de mondiale CO2 uitstoot [1], dus verantwoordelijk voor klimaatopwarming. Dus moeten we minder vlees eten.
En dan zegt Jesse Klaver: 

"Als je mensen te gast krijgt... Trouwens, ik eet vlees, ik ben ook een vleeseter"

Matthijs:

"Matig statement! Ik dacht dat ik tegenover een veganist zat!"

Jesse Klaver

Jesse:

"Nee ik ben geen veganist. Geen sprake van! Die documentaire roept op tot een soort veganisme. En dat vind ik niet goed aan de documentaire. En dat zie ik niet gebeuren. Ik vind het ook helemaal geen probleem als je wat vlees eet. De mate waarin we vlees eten is absurd. Het is slecht voor het milieu en ook voor je eigen gezondheid. Ik ben flexitariër: minder vlees eten. "

Geen probleem als je 'wat vlees eet'? Milieu en gezondheid: OK. Maar is Jesse dan niet geïnteresseerd in dierenwelzijn? Een beetje vlees veroorzaakt nog steeds dierenleed! Vooral als heel veel mensen een beetje vlees eten. Alleen een veganist voorkomt alle dierenleed.

Tafeldame Antoinnette Scheulderman: 

"Maar hoe vaak eet jij dan vlees?"

 Jesse Klaver:

"Ik eet een keer of drie in de week vlees. Maar de komende twee weken kan ik geen rundvlees meer eten. Vanmiddag heb ik in plaats van een brood bal gehakt, een broodje kaas gegeten. Je mag best genieten van iets dat heel lekker is, daar vind ik niets mis mee, maar dan moet je de rest van de week matigen."

Sorry, daar vind ik niets mis mee? Het morele aspect van dierenwelzijn komt helemaal niet aan bod. Vlees eten is moreel fout. En kaas komt van melk, en melk komt van de veeteelt (bio-industrie), dus ook moreel fout. [2]
En heeft drie keer per week vlees eten geen invloed op het klimaat?

Jesse Klaver:

"Er wordt altijd in uitersten gedacht: of je eet heel veel vlees of helemaal niet. Je moet ergens in het midden zitten."

Sorry, waarom moeten we in het midden zitten? Drie keer per week stelen is beter dan 7 keer per week? Of is het misschien beter om helemaal niet te stelen? [2]

Jesse Klaver:

"Als overheid kun je gewoon handelen. We kunnen er voor kiezen  om de bio-industrie in Nederland uit te roeien."

Maar, Jesse, je hoeft niet op de politiek te wachten, je kunt als individu vandaag beslissen om te gaan stoppen met vlees eten en op termijn veganist te worden. Op zijn minst zou je kunnen zeggen dat je er naar streeft om je vleesconsumptie tot nul te reduceren. Het zou jouw pleidooi veel overtuigender en geloofwaardiger maken als je zelf het goede voorbeeld gaf! Veel succes met je klimaatwet!

Postscript 

16 dec 2015 (mede naar aanleiding van de commentaren)

Ik heb het vermoeden dat "de middenweg", d.w.z. een matige hoeveelheid vlees consumptie, en die sneer richting het vegetarisme en veganisme, in feite een afwijzing is van het standpunt van de Partij voor de Dieren (Marianne Thieme) die tegen alle vormen van vleesconsumptie is. Er moet tenslotte verschil zijn tussen GroenLinks en de PvdD, anders zouden ze wel kunnen fuseren. Ik zal het boek van Jesse Klaver toch eens gaan lezen om te zien wat zijn filosofie achter die "middenweg" is.

Postscript

2017

Ik ben ook maar een gewone burger van dit land
ik ga op termijn elektrisch rijden (bron)

"MBO-student Cindy vindt het gek dat Klaver niet elektrisch rijdt. "U staat voor een duurzame en betere wereld. Dan moet u toch het goede voorbeeld geven? Waarom rijdt u dan nog niet in een elektrische auto rond?" 
Antwoord Jesse Klaver: "Ik ben ook maar een gewone burger van dit land. Ik doe alles stap voor stap. Ik ben nog niet helemaal duurzaam. Mijn huis moet nog veel duurzamer en ik ga op termijn elektrisch rijden."

Dit bericht naar aanleiding van het feit dat Jesse Klaver zich laat rondrijden in een BMW (volgens Mark Rutte), terwijl er Tesla's als taxi rondrijden (bron) en Marianne Thieme in een Prius [3] rijdt en Esther Ouwehand zich in verkiezingstijd laat rondrijden in een elektrische Peugeot E-2008 [4]. Geef toch eens het goede voorbeeld Jesse!!! 

 

Noten

1. Marianne Thieme (PvdD) had dit al eerder aangetoond in de docu Meat The Truth
2. Argumenten ontleend aan de ethische veganist Floris van de Berg die nooit moe wordt dat steeds weer uit te leggen. Binnenkort een bespreking van zijn boek Beter Weten. Deze is van mij zelf: "Ik ben een flexidief. Ik steel veel minder dan vroeger. Goed he?"
3. Eerder stond daar Tesla. Die was in die tijd en nog steeds te duur. Volgens deze bron is het een Prius. toegevoegd 29 april 2019
4. video blog van Vincent Everts: Peugeot E-2008 de range is minder dan 50% van beloofde 320km en onvoldoende! 8 april 2021
   

Sam Janse over geweld in de Bijbel bevestigt claims van Steven Pinker (7)

Dit blog wordt opgedragen aan Arno Wouters

Het boek van de theoloog Sam Janse 'De tegenstem van Jezus. Over geweld in het Nieuwe Testament' [2] geeft overvloedig bewijs van geweld in het Oude en Nieuwe Testament. Daarmee bevestigt Sam Janse de claims van Steven Pinker over de afname van het geweld in de menselijke geschiedenis.

Steven Pinker schreef een geruchtmakend boek Our Better Angels [3] waarin hij argumenten en feiten naar voren bracht voor zijn stelling dat de mensheid in de loop der eeuwen humaner en minder gewelddadig is geworden, zowel in denken als in doen. Ik heb daar vele blogs over gemaakt. Pinker beschrijft het geweld in Oud- en Nieuw Testamentische tijden in de paragraven 'The Hebrew Bible' en 'The Roman Empire and Early Christendom'. Christenen vonden dit not amusing en hebben zich met hand en tand verzet tegen Pinker. Ook op dit blog*).

Echter, de theoloog Sam Janse geeft in een groot Trouw artikel [1] ongewild steun aan de claims van Steven Pinker. Sam Janse : "het is ook niet zo moeilijk om een aantal gewelddadige passages uit de eerste Bijbelboeken aan te strepen":

1. "Straks zal de HEER, uw God, voor u de volken uitroeien die nu nog het land bewonen dat voor u bestemd is" zegt Mozes tegen het volk Israël dat op het punt staat het Beloofde Land binnen te gaan. De Israëlieten moeten ook actief meehelpen om de oorspronkelijke bewoners van het land te elimineren. Geen mens mag in leven gelaten worden, want ze zouden Israël tot een Kanaänitische levenswijze en afbrengen van de dienst van de ware God en zijn Torah."
2. "De held Simson weet in een zelfmoordactie meer Filistijnse slachtoffers te maken dan hem bij zijn leven was gelukt."
3. "In de boeken Samuël moet Saul op Gods bevel alle Amalekieten uitroeien, 'mannen en vrouwen, kinderen en zuigelingen.' Genocide dus, erger nog, ook 'runderen en schapen, kamelen en ezels' gaan eraan." 
4. "En in Psalm 137 roept de dichter op, zuigelingen uit het andere kamp tegen de rots te verpletteren." 
5. "En ook daar wrede straffen: verbranden, op een paal spietsen, tong uitsnijden, dat soort werk".  (Codex Hammurabi, 1800 jaar voor Chr.) "Het was in het hele oude Oosten zo."
6. "Het waren barbaarse tijden. Vrouwen werden nog onderdrukt, vaders beslisten over hun kinderen, slaven werden afgebeuld, homo's hadden geen leven en wetsovertreders werden streng gestraft. Door steniging of onthoofding bijvoorbeeld." (letterlijk citaat van SJ)
7. "Ook 'oog om oog' is al een poging om het geweld in te dammen."

"Het waren barbaarse tijden", etc. zijn allemaal letterlijke uitspraken van Sam Janse. Dus niet afkomstig van een of andere neo-atheïst.

In zijn boek De tegenstem van Jezus [2] schrijft Janse dat het niet moeilijk is om geweldteksten in het Oude Testament en Nieuwe Testament te vinden:

1. "gelukkig hij die uw kinderen zal grijpen en tegen de rots verpletteren" (p.15)
2. "Dood man en vrouw, kind en zuigeling, rund en schaap, kameel en ezel." (p.16)
3. "De tijd van Jezus was extreem gewelddadig" (p.176) met voorbeeld: de kruisdood als wreedste straf voor opstandelingen. "zegt veel over het inhumane karakter van deze staat" (Romeinse staat). (p.176).
4. Jezus was geen pacifist (p.176)
5. etc. etc. etc. 

Sam Janse: "Wie een uitvoeriger overzicht wil hebben van haat- en geweldsteksten uit Koran en Bijbel, kan terecht in het boek van Gerrit Manenschijn 'Religie en haat: Over religieus gemotiveerd terrorisme' (2005).

'Humaniserende tendens'

Dit vond ik opvallend. Sam Janse schetst een ontwikkeling in het strafrecht. Bijvoorbeeld: "Eerst bij de latere profeten breekt een inzicht door dat ieder verantwoordelijk is voor zichzelf  ..."(p.20) zonder het woord 'humanisering' te gebruiken. In een paragraaf 'Humanisering in het Jodendom van Jezus' tijd' zien we het woord 'humanisering' voor het eerst opduiken (p.31). Grappig dat Sam Janse het woord humanisering (=menselijker maken) en elders 'inhumaan' gebruikt! Het is nogal anachronistisch omdat het humanisme van veel latere datum is (zie: Verlichting) en nu hoofdzakelijk een goddeloze, seculiere beweging is. In de samenvattende conclusies herhaalt Janse het nog een keer [4]. En in de appendix spreekt PKN-theoloog Gerrit de Kruijf van 'Hoe het geweld uit God verdween', alsof God eerst Immanuel Kants What is Enlightenment? moest lezen om het licht te zien.

Steven Pinker noemt als één van de factoren voor de afname van het geweld 'The Humanitarian Revolution' (Hoofdstuk 4), die plaats vond in de tweede helft van de 18e eeuw. Hij ziet daarbij over het hoofd dat Jezus ook enige humane uitspraken deed ('Heb Uw vijanden Lief'; Wie U een slag geeft op de rechterwang, keer hem ook de andere toe). Volgens mij kun je Jezus zien als een zeer vroege en aarzelende voorloper van het humanisme. Pas in de 17e en 18e eeuw kwam de Verlichting echt tot bloei. Jezus heeft geen doorbraak kunnen forceren. Misschien omdat hij geen ondubbelzinnige pacifist was [5].

Conclusie

Wie zien dat een theoloog het bewijs aandraagt voor de juistheid van de hoofdstelling van Steven Pinker dat men vroeger – inclusief Oude en Nieuwe Testament– gewelddadiger was dan nu. En dat is inclusief het geweld van de Romeinse machthebbers. Pinker ziet echter over het hoofd dat er zelfs in de periode OT–NT een aarzelende humaniserende tendens aan te wijzen is. Die tendens wordt door moderne christenen schromelijk overdreven en verheven tot de essentie van de bijbel en het Christendom. Theologen hebben altijd hun mond gehouden over het geweld in de Bijbel, of gebagatelliseerd, of –nog erger– voor atheïstische propaganda uitgemaakt. Geweld citeren uit de bijbel heette 'neo-atheïsme'. Het label 'neo-atheïst' diende uitsluitend om atheïsten de mond te snoeren en te verketteren. Denk aan Richard Dawkins. Recentelijk moest Dimitri Verhulst (Bloedboek, 2015) het ontgelden. Hun misdaad was uit de Bijbel citeren. Nu is er eindelijk een theoloog die erkent dat Bijbelse tijden barbaarse tijden waren, met een cultuur die de onze niet meer is, en waar we niet meer naar terug willen. (p.22)

Noten

1. Sam Janse (2015) 'Voor een fundamentalist is de Bijbel een gruwelboek',  Trouw zaterdag 21 november 2015. In het artikel gaat hij vreselijk te keer tegen Dimitri Verhulst, maar uit zijn boek [2] blijkt dat Verhulst volkomen gelijk heeft dat de bijbel (OT) een bloedboek is.
   
2. Sam Janse (2006) De tegenstem van Jezus. Over geweld in het Nieuwe Testament. 2006. Uitgeverij Boekencentrum. 
3. Indrukwekkend boek van Steven Pinker: The Better Angels of Our Nature  14 okt 2013. Dit is het eerste in een reeks blogs over Pinker. Een samenvatting in het blog van 12 nov 2015.
4. "Strenge wetten, die de doodstraf op bepaalde vergrijpen zetten, worden met zoveel restricties omgeven dat ze praktisch onuitvoerbaar worden" (p.175). De motivatie voor deze wijzigingen is onbekend.
5. In het christelijk Amerika heeft Jezus zeker geen doorbraak kunnen forceren in het ontwapenen van de Amerikaanse burger. Ze leven daar nog steeds in een oorlog van allen tegen allen. Eigenlijk zoals in het Oude Testament. Uiterst tragisch situatie.

*) Vooral in dit blog Steven Pinker (3): waarom duurde het 2000 jaar voordat de mensheid slavernij heeft afgeschaft? (28 oktober 2013) liep de discussie met Arno Wouters volledig vast. Sam Janse laat zien dat hij het fout had.

Een interessante overeenkomst tussen Darwin, en Watson & Crick

In de draft versie van mijn vorige blog over vier DNA paradigma's had ik een paragraafje over een opvallende overeenkomst tussen Darwin enerzijds en Watson en Crick anderzijds staan. Ik vond het zo interessant dat ik het bewaard heb voor een apart blog.

Charles Darwin en Watson & Crick publiceerden beide een revolutionaire theorie die de biologie voorgoed veranderd heeft. Charles Darwin op basis van een boek in 1859: The Origin of Species en Watson en Crick op basis van een kort artikel A Structure for Deoxyribose Nucleic Acid in Nature in 1953.

Dat beide publicaties de wetenschap voorgoed veranderd hebben, staat buiten kijf. Zeker achteraf bekeken. Maar, als je kijkt naar het bewijs op het moment van publicatie, dan is dat nogal zwak [6]. En waren er nog ontzettend veel problemen. En dat is merkwaardig. En plotseling zag ik een overeenkomst tussen beide theorieën. Dat wil zeggen: de hoeveelheid bewijsmateriaal en de problemen die opgeroepen werden.

James Watson en Francis Crick

Het Watson-Crick model werd gepubliceerd en vrijwel meteen als een revolutionaire ontdekking gezien. Als een doorbraak. Als een oplossing van een probleem. En het werd snel algemeen geaccepteerd. Maar tegelijk waren er vele serieuze onopgeloste problemen. De volle omvang van die problemen is pas nu duidelijk. Ik noem er een paar:

• DNA is helemaal niet zo stabiel. Dat was de ontdekking van Lindahl 20 jaar na Watson en Crick. 
• Het C-G basepaar heeft 3 H-bindingen en is 30% sterker dan het basepaar A-T met 2 H-bindingen. Waarom het zwakkere A-T paar in DNA? en niet twee sterke baseparen?
• Tegenstrijdige eisen: enerzijds moet DNA stabiel zijn om als erfelijkheidsmolecuul te kunnen dienen, anderzijds moet de dubbele helix open gaan om afgelezen te kunnen worden. Hoe wordt dat opgelost? (de AT en CG basesparen kunnen dan wel de basis zijn voor stabiliteit maar ze mogen niet irreversibel binden)
• is de helix vorm (in tegenstelling tot bijvoorbeeld een platte ladder vorm) niet een extra belemmering voor het openen van de strengen?
• Nu weten we dat behalve de helix vorm DNA sterk is gecondenseerd in chromosomen (nucleosomen), wat het probleem alleen maar groter maakt. Hoe wordt DNA weer ontrold om afgelezen te worden?
• Er was toen niets bekend over de nauwkeurigheid van DNA replicatie. Men wist van mutaties, maar men nam aan dat baseparen voldoende betrouwbaar waren
• Dit probleem werd snel erkend: hoe worden eiwitten geproduceerd op basis van de baseparen in DNA? hoe ziet de  genetische code eruit? hoe coderen baseparen voor aminozuren? Deze vraag werd als eerste aangepakt.
• Hoe is dit alles evolutionair ontstaan? Daar wordt nog steeds hard aan gewerkt (?)
• etc. etc. etc. [5], [7]

Charles Darwin

Charles Darwin

Weliswaar had Darwin niet een kort artikeltje zoals Watson en Crick, maar de overeenkomst is dat hij de evolutietheorie publiceerde zonder cruciaal bewijsmateriaal [1]:

1. Darwin had geen juiste theorie van erfelijkheid en zijn evolutietheorie had die hard nodig (zodoende kreeg de Lamarckiaanse erfelijkheid van verworven eigenschappen te veel nadruk)
2. Darwin had geen bewijs dat er altijd voldoende erfelijke variatie voorhanden zou zijn als aangrijpingspunt voor natuurlijke selectie
3. Darwin had geen bewijs voor de gemeenschappelijke afstamming van al het leven op aarde. Hoe had hij die kunnen hebben zonder DNA bewijs?
4. Darwin had geen bewijs dat soorten ontstaan door afsplitsing en zo een grote 'Tree of Life' vormden
5. Darwin had in 1859 nauwelijks fossielen, laat staan fossielen van overgangsvormen ('missing links')
6. Darwin had geen bewijs voor het bestaan van natuurlijke selectie in de natuur (wel van kunstmatige selectie).
7. Darwin had geen bewijs van de afstamming van de mens (van de aap-achtigen)
8. etc. etc. etc.

Darwin had zeker vele plausibele argumenten, dat wel. Zijn Origin was één groot argument. Maar hij had geen of nauwelijks harde bewijzen [2]. Niemand in die tijd. Tegenwoordig hebben we de tools, de data en de bewijzen, maar nog steeds werken evolutiebiologen aan de details (of meer dan details?).

Overeenkomsten

De overeenkomsten vallen mij op:

• het waren revolutionaire theorieën, nieuwe paradigma's
• met grote impact op de biologische wetenschappen
• ze hadden waanzinnig veel wetenschappelijke implicaties
• en bijgevolg vele onopgeloste problemen,
• waarvan vele pas jaren later boven water kwamen
• maar de paradigma's werden desondanks aanvaard door de wetenschappelijke gemeenschap

Vooral dat gegeven van weinig bewijs en veel onopgeloste problemen valt mij op. Zou dit verschijnsel vaker voorkomen in de wetenschapsgeschiedenis? (Einstein's speciale en algemene relativiteits theorie?[4]  Continental Drift?). Als het klopt, dan zegt het iets over hoe wetenschap werkt in de praktijk. Ik weet niet of dit verschijnsel bekend is in de wetenschapsfilosofische of wetenschapshistorische literatuur.

Waarom is dit allemaal zo belangrijk? Wat Darwin betreft is dit van belang, omdat creationisten al 150 jaar eisen dat de evolutietheorie compleet moet zijn, en dat er compleet bewijs moet zijn voor de theorie, en dat deze anders verworpen dient te worden. Als creationisten dezelfde eisen aan Watson en Crick zouden stellen, dan was de moleculaire structuur van DNA een controversiele theorie en daarmee de hele moleculaire genetica!

De verschillen

• Watson en Crick hadden minimaal bewijs, het was eerder een zeer elegante hypothese, maar het probleem dat ze wilden oplossen, de structuur van DNA, was een afgebakend probleem. En ze hadden het geluk dat DNA een regelmatig molecuul was met een eindeloze herhaling van maar twee baseparen en maar één soort suiker en fosfaat. Dat zijn dus maar 6 componenten. DNA was weliswaar een lang molecuul (Watson en Crick wisten absoluut niet hoe lang!), maar ze wisten wel dat het uit een zeer beperkt aantal componenten bestond. Het DNA structuur probleem had maar een beperkt aantal oplossingen, misschien maar één goede oplossing. Het was vrij gemakkelijk uit te maken of het model goed of fout was. 
• In tegenstelling hiermee had Darwin's evolutietheorie waanzinnig veel implicaties op vele wetenschappelijke terreinen, en niet één simpele oplossing. Het was geen simpele theorie. En het was niet makkelijk aan te tonen of de theorie goed of fout was.
• Nog een verschil: de oplossing van de structuur van het DNA bedreigde geen gevestigde belangen, integendeel. En er waren geen concurrenten. Darwins oplossing bedreigde grote gevestigde belangen (religie!) en er waren oudere concurrenten (Lamarck) en een tijdgenoot (Wallace).

Paradigma is voorwaardelijke oplossing

1 december 2015

Nadat ik bovenstaande had geschreven, realiseerde ik mij dat een paradigma in de zin van Kuhn eigenlijk geen oplossing is, maar een voorwaardelijke oplossing. Voor Kuhn was een paradigma een voorbeeldige oplossing, voor Lakatos een onderzoeksprogramma. Dat laatste klopt, maar het onderzoeksprogramma moet de vragen oplossen die het paradigma opgeroepen heeft. Het is dus géén vrijblijvend onderzoeksprogramma dat de vrijheid heeft om onderzoeksvragen te kiezen. Het nieuwe paradigma is een oplossing op voorwaarde dat de problemen die het opgeroepen heeft opgelost worden. Lukt dat niet, dan is de oorspronkelijke oplossing in feite geen oplossing.
Voor de evolutietheorie betekent dat (neo-)Darwinisme een oplossing is voor het ontstaan van soorten op voorwaarde dat de problemen die ik hierboven opsomde opgelost worden. Dit idee ken ik niet uit de literatuur, dus volgens mij is dat nieuw. Ik moet het nog verder uitwerken (ook voor Watson en Crick).

In tegenstelling tot wat ik boven schreef hadden critici van Darwin gelijk dat er nog veel problemen opgelost moesten worden, voordat we van een 'complete' oplossing kunnen spreken [3]. De 150 jaar na de Origin of Species was een periode dat Darwinisten de plicht hadden alle problemen op te lossen. Het was géén vrijblijvend onderzoek. Ze beseften dat niet. Misschien hebben ze gedacht dat ze de oplossing in handen hadden, maar dat was niet zo. De critici waren te ongeduldig. Maar alle 6 problemen die ik hierboven noemde zijn ondertussen in voldoende mate opgelost. Nieuwe problemen dienden zich na 1953 aan: de Eigen- en de Lindahl paradox bijvoorbeeld. Vallen die ook onder de voorwaardelijke oplossing van het Darwinisme? Wordt vervolgd!

Noten

1. In 1859. Voor een complete lijst van problemen zie: In What Way Was Darwin Wrong? op mijn WDW website.
2. Barry Gale (1982) 'Evolution Without Evidence. Charles Darwin and The Origin of Species'. University of New Mexico Press. Mijn review van het boek.
3. De kritici (de creationisten) hadden geen gelijk wanneer ze Darwinsime wilden vervangen door een bovennatuurlijke 'oplossing', want dat is geen wetenschap. 
4. Gravitatiegolven zijn de laatste nog niet geteste voorspelling van Einstein’s Algemene Relativiteitstheorie. Waarschijnlijk is de theorie compleet, maar is hij daarna compleet getest?
5. Dat met baseparing het verhaal klaar is, blijkt achteraf een grote vergissing: "mutational processes include exposure to exogenous or endogenous mutagens, abnormal DNA editing, the incomplete fidelity of DNA polymerases, and failure of DNA repair mechanisms"  Ludmil B. Alexandrov (2015) Understanding the origins of human cancer, Nature.
6. "The previously published X-ray data^5,6 on deoxyribose nucleic acid are insufficient for a rigorous test of our structure. So far as we can tell, it is roughly compatible with the experimental data, but it must be regarded as unproved until it has been checked against more exact results." 1953 Watson-Crick publicatie.
7. Spontaneous deamination is the hydrolysis reaction of Cytosine into Uracil, releasing ammonia in the process. wikipedia. 

Bijbelwetenschapper Sam Janse fraudeert met data in de bijbel

In een kritiek op Dimitri Verhulst in de Trouw van zaterdag 21 november 2015 schrijft bijbelwetenschapper Sam Janse:

"Draag duidelijk de overtuiging uit dat het nooit Gods wil kan zijn dat grote mannen met hun wapens zuigelingen en kinderen doden."

Dit is frauderen met data in de Bijbel, want in Deuteronomium 7 geeft God de opdracht om 7 volken uit te roeien. Verder is het overbekende zondvloed verhaal in Genesis een voorbeeld waar God behalve volwassenen, ook zuigelingen en kinderen doodt door middel van verdrinking. 

Zelf schrijft Janse:

"In de boeken Samuël moet Saul op Gods bevel alle Amalekieten uitroeien, 'mannen en vrouwen, kinderen en zuigelingen.' Genocide dus, erger nog, ook 'runderen en schapen, kamelen en ezels' gaan eraan."

Janse probeert de aandacht van deze feiten af te leiden door vele niet relevante opmerkingen: "Geef toe dat dat de bijbelschrijvers mensen van hun tijd waren... "het waren barbaarse tijden... ", "Zo leefden en dachten onze voorouders.", etc.
Dat is allemaal niet relevant, want in Deuteronomium en Samuël gaf God zelf de opdracht tot genocide.

Het is nog erger: Janse schroomt niet om openlijk op te roepen tot het manipuleren en vervalsen van data: 'theologen horen het geweld in hun gezaghebbende teksten te duiden en onschadelijk te maken. ... bijvoorbeeld door geweldteksten op te vatten als metaforen van een spirituele en morele strijd."
Dat is data wijzigen in het tegenovergestelde. Dat betekent dat je de data niet accepteert zoals ze zijn. Data 'onschadelijk maken' is het vervalsen van data en dus wetenschappelijke fraude. 

Tenslotte suggereert Janse met deze uitspraak: "Ik vind het boek [de Bijbel] vooral geschikt voor theologen", dat hij liever niet wil dat anderen controleren wat hij met de primaire data doet.


Artikel: Sam Janse 'Voor een fundamentalist is de Bijbel een gruwelboek.' (Trouw, 21 Nov 2015).

Verder:

• Deuteronomium 7:1-11 GOD VAN OORLOG OF VAN VREDE? 
• Deuteronomy 7:1-11New International Version (NIV)
• Diederik Stapel

Vanwege de actualiteit heb ik dit blog ingevoegd. Ik ga zo spoedig mogelijk weer verder met bloggen over DNA.

Vier DNA paradigma's die lastig te verenigen zijn in een nieuwe synthese

In de afgelopen jaren heb ik DNA bekeken vanuit verschillende invalshoeken. In dit blog een aanvulling plus een poging tot synthese. Een belangrijk blog was: Twee elkaar uitsluitende perspectieven op DNA in 2012. Maar er zijn op zijn minst vier:

Vier DNA paradigma's

1. Watson, Crick: het unieke en perfecte erfelijkheidsmolecuul
2. instabiel DNA: incompatibel met leven (Lindahl)
3. ancient DNA: verbazingwekkend stabiel onder bepaalde omstandigheden
4. alternatief DNA: het kan anders dan het Watson-Crick DNA

Paradigma of sub-paradigma is misschien wel het juiste woord voor deze vier benaderingen, omdat ze samenvallen met onderzoekstradities en onderzoeksgroepen. Als je de 4 geïsoleerd bekijkt is er niets aan de hand. Maar als je ze naast elkaar zet en vergelijkt, dan wringt het. Het vereist denkwerk en perspectief wisseling om de vier paradigma's met elkaar te herenigen tot een overkoepelend totaalparadigma waarbij alle aspecten evenredig vertegenwoordigd zijn. 

1) Watson-Crick model van DNA

Watson en Crick, 1953

Het Watson-Crick model van DNA werd in 1953 gepubliceerd en is correct gebleken. Het model: de bases A, T, C, G zitten aan de binnenkant van een dubbele helix; de base A koppelt met T, en C met G; aan de buitenkant zitten suikers en fosfaten (die vormen a.h.w. de ruggengraat); de twee strengen van de dubbele helix lopen in tegengestelde richting. Andere structuren voor DNA zijn rond 1953 voorgesteld, zoals de bases aan de buitenkant en fosfaten/suikers aan de binnenkant, maar bleken fout te zijn. Andere bases zijn niet in overweging genomen, simpel omdat men toen al wist dat er maar 4 bases in DNA voorkomen. Idem: de fosfaat en de suiker desoxyribose. Dus: de componenten voor DNA stonden vast, het ging er om hoe die aan elkaar gekoppeld moesten worden. En dat is opgelost.

Met de opheldering van de chemische structuur van DNA werd ook het raadsel van de erfelijkheid definitief opgelost. Het model verklaart erfelijkheid voor eens en altijd (dacht men in 1953). Het 3D model van DNA is een afgesloten hoofdstuk, alleen interessant voor historici om na te gaan hoe het precies is ontdekt. Er blijven alleen nog vragen over de consequenties van het model voor de biologie. En dat zijn er vele die ik niet in dit blog kan behandelen.

2) Instabiel DNA

Tomas Lindhal

In de jaren '70, dus zo'n 20 jaar na Watson en Crick, ontdekte Tomas Lindhal dat DNA dagelijkse grote hoeveelheden spontane schade schade oploopt, met name aan de bases. Voor de mens zijn dit 10.000 mutaties per dag. Spontane schade aan de bases was totaal onverwacht omdat: 

• de Watson-Crick baseparing leek garant te staan voor een betrouwbaar erfelijkheidsmolecuul
• stabiel DNA is cruciaal voor erfelijkheid
• al het leven op aarde is op DNA gebaseerd
• DNA heeft al ruim 3 miljard jaar succesvol gediend als erfelijkheidsmolecuul

Afgezien van uitwendige bedreigingen als UV- en radioactieve straling en schadelijke chemicaliën, was er geen reden om te vermoeden dat DNA spontaan zou degraderen onder normale fysiologische omstandigheden (lichaamstemperatuur!). Water en zuurstof zijn sterk mutageen! Dus: de chemische structuurformule van DNA is nooit ter discussie gesteld, wel de stabiliteit van de structuur. Zoals ik eerder geblogd heb is de oplossing een uitgebreid en complex DNA-repair systeem.

3) Ancient DNA

Svante Pääbo

Ancient DNA of fossiel DNA is DNA geëxtraheerd uit dode organismen. Na de dood van een organisme valt DNA langzaam uiteen in duizenden, steeds kleinere fragmenten. De base C wordt een T, en G wordt een A als je maar lang genoeg wacht. Het oudste complete genoom tot nu toe dat is gesequenced, is een 700.000 jaar oud dood paard. Hoe kan dat? Het lijkt tegenstrijdig dat er intact DNA gevonden wordt van duizenden jaren oud, terwijl wij weten dat DNA geen dag intact blijft als het niet dagelijks gerepareerd wordt. De oplossing ligt in de condities waarin DNA verkeert zoals temperaturen beneden nul (permafrost) of droge omstandigheden. Verbijsterend gegeven: de aanwezigheid van water en zuurstof zijn nadelig voor de stabiliteit van het DNA. En die zijn overvloedig aanwezig in het lichaam. Het lichaam is dus een uiterst ongunstige plek voor DNA. Een paradoxale conclusie.
Hoe lang blijft DNA nog voldoende intact om het te kunnen sequencen? Wat is de theoretische limiet? Onder ideale omstandigheden is DNA afgebroken tot te korte fragmenten wanneer het 1 miljoen jaar oud is. Fragmenten kleiner dan 100 baseparen zijn niet meer te gebruiken om een heel genoom te reconstrueren. Volgens berekeningen zijn er alleen maar losse baseparen over na 6 miljoen jaar bij –5° C.

4) Alternatief DNA

Dat het Watson-Crick DNA model correct is, sluit niet uit dat er alternatieven voor DNA kunnen bestaan. De belangrijkste eisen die aan een erfelijkheidsmolecuul gesteld moeten worden zijn: ze moeten zichzelf kunnen repliceren en ze moeten voor aminozuren kunnen coderen. Op andere planeten in het universum zouden er andere erfelijkheidsmoleculen kunnen bestaan die gelijkwaardig, inferieur of superieur zijn. Op die planeten zou intelligent leven zich afvragen of er ander DNA dan hun DNA zou kunnen bestaan. 

Alternatief DNA wordt onderzocht in de Astrobiology en Synthetische biologie. Wanneer één of meer van de 3 componenten van DNA vervangen worden, heet dit een Nucleic acid analogue. Wanneer de suikercomponent wordt vervangen noemt dit ook wel Xeno nucleic acids. Xenobiology bestudeert bovendien alternatieve genetische codes en alternatieve aminozuren. Dat laatste laat ik buiten beschouwing in dit blog.

In 2014 is het voor het eerste gelukt een naast de tweede standaard A-T en C-G baseparen nieuw, synthetisch base paar in het DNA van een levende bacterie in te bouwen. Dat is dus het derde base paar en dat maakt van een 4 letter een 6 letter alfabet. Dat DNA kon repliceren, en de bases werden niet verwijderd door DNA-repair enzymen. Ze werden dus niet als vreemd herkend. Het bewijs is geleverd dat alternatief DNA mogelijk is! Het is nog niet bewezen dat dit DNA alle functies van natuurlijk DNA kan vervullen zoals de productie van mRNA en eiwit. Het is begrijpelijk dat er vele aanpassingen in de DNA-machinerie nodig zullen zijn. Die machinerie is immers gedurende een paar miljard jaar gefinetuned door evolutie.

Albert Eschenmoser

 
De chemicus Albert Eschenmoser vraagt zich hardop af waarom er pentoses (deoxy-ribose) en geen hexoses (bv. glucose) als suikercomponent in DNA zitten. Goede vraag! Wordt niet gesteld binnen het Watson-Crick paradigma. Hij vond vele suiker-fosfaat backbones die de Watson-Crick baseparen kunnen ondersteunen. Maar, kun je daar DNA mee maken dat functioneert in een levende cel?
Stel dat dat allemaal gelukt is, dan is de volgende vraag: is dit relevant voor de oorsprong van het leven? Immers deze componenten zijn in het lab gesynthetiseerd en de vraag is: zouden ze ook abiotisch gesynthetiseerd kunnen worden (door louter chemische reacties)? Als ze aanwezig geweest waren op de levenloze aarde 4 miljard jaar geleden, dan weten we iets meer van de keuze die evolutie heeft gehad. En dan kunnen we ons afvragen: wat is de reden dat ons DNA is gekozen? Dat vind ik één van de meest fascinerende vragen die ik me zou kunnen stellen.
Als er géén alternatieve componenten aanwezig waren, dan was er geen keuze. In dat -intrigerende- geval zou DNA het enige erfelijkheidsmolecuul zijn dat de chemie te bieden had. Tenminste op de aarde. Geluk? toeval?

Vergelijking van de vier paradigma's

Gestalt switch: Wat zie je?

 

Zie je een eend of konijn? (Gestalt switch). Het is erg moeilijk om DNA tegelijk als stabiel en instabiel te zien. De meeste mensen houden het er op dat DNA stabiel is. Idem is het lastig om de Watson-Crick helix als de enig juiste oplossing te zien, en tegelijk alternatieven te zien. De meeste onderzoekers werken met DNA zoals het is en bekommeren zich niet om alternatief DNA. Het is helemaal onmogelijk om DNA tegelijk te zien vanuit de 4 paradigma's.
De grote tweedeling in DNA paradigma's ligt misschien wel hier: wat er van nature voorkomt en wat er in het lab gesynthetiseerd wordt.
 
De overeenkomsten van tussen de eerste drie paradigma's: 1) Watson-Crick, 2) instabiel DNA, 3) Ancient DNA, is dat ze alle drie het Watson-Crick model van DNA accepteren als correct. Dat zijn alle DNA vormen die in de natuur voorkomen. Alternatief DNA komt per definitie niet voor in de natuur, maar wel in het lab.

De verschillen tussen het 1) Watson-Crick paradigma en 2) Instabiel DNA en 3) Ancient DNA zijn dat ze latere, geheel onverwachtse ontdekkingen zijn, zeg maar complificatie's: 

— De ontdekking van instabiel DNA (Lindahl) was een complete verrassing voor het Watson-Crick paradigma, omdat DNA als een stabiel molecuul werd gezien. Het Watson-Crick model blijft correct, maar DNA werd veel kwetsbaarder; DNA moet dagelijks gerepareerd worden (DNA repair). Psychologisch gezien: er is een Gestalt-switch nodig om van stabiel naar instabiel DNA te switchen. Dit paradigma heeft echter vrij snel de focus verlegd van instabiel DNA naar DNA-repair genen. Daardoor is het in feite onderdeel geworden van het Watson-Crick stabiel DNA paradigma. De oorspronkelijk waarneming van instabiel DNA is daardoor naar de achtergrond geraakt. Er wordt opnieuw naar verwezen bij de uitreiking van de Nobelprijzen voor DNA-repair.
 
— Ook de ontdekking van ancient DNA was een verrassing omdat niemand verwacht had dat je van fossiel DNA van duizenden jaren oud nog een complete genoom reconstructie kon maken. De verklaring zit niet in DNA zelf, maar in de bewaarcondities van DNA. Temperaturen beneden nul zijn uiteraard niet compatibel met leven. Een paradoxale situatie: DNA is het meest stabiel buiten het lichaam (ingevroren)! Zie je dat eenmaal, dan is de conceptuele switch tussen ancient, instabiel en Watson-Crick DNA makkelijker te maken. Er is geen echte strijdigheid. Bovendien maakt ancient-DNA onderzoek dankbaar gebruik van de kenmerken van instabiel DNA om te bepalen of DNA recent of oud is.

— Het grote verschil tussen het Watson-Crick paradigma en alternatief DNA is dat alternatief DNA niet in de natuur voorkomt. Daarom vereist het een Gestalt-switch om van standaard naar alternatief DNA te switchen. Bijvoorbeeld: binnen het Alternatief-DNA-paradigma kan de vraag gesteld worden waarom de natuur een sterk en zwak basenpaar heeft gekozen, en niet twee sterke baseparen of twee zwakke baseparen. Voor het Watson-Crick paradigma is dat gewoon een uitgangspunt. 
Er is één uitzondering op de regel dat alternatief DNA niet in de natuur voorkomt en dat zijn triple-stranded en quadruple-stranded vormen van DNA. Die vormen een uitzonderlijk 'alternatief' voor het double-stranded Watson-Crick DNA.

Paradigma's en subdisciplines

De vier paradigma's worden gehanteerd door verschillende onderzoeksgroepen en subdisciplines met hun eigen vraagstellingen, technieken, tijdschriften en conferenties. Daardoor hoeven onderzoekers niet voortdurend te switchen tussen paradigma's. Je kunt ook maar aan één vraag tegelijk werken.
 
Onderzoekers op de gebieden van de Synthetische biologie, Origin of Life en Astrobiologie hebben een gemeenschappelijke belangstelling voor alternatieven voor DNA. Het zijn niet toevallig chemici. Zij beperken zich niet tot wat er in de natuur wordt aangetroffen, maar synthetiseren nieuwe stoffen in het lab.

Groepen binnen het Watson-Crick paradigma hebben vooral belangstelling voor de base volgorde, ofwel het Sequence-paradigma: evolutiebiologen, klinisch genetici, oncologen, etc. Zij interesseren zich niet voor alternatief DNA. Alleen voor wat er in de natuur (inclusief mensen!) voorkomt. Zelfs de meest pathologische erfelijke afwijkingen en agressieve vormen van kanker komen spontaan voor en zijn geen voorbeelden van alternatief DNA. Het zijn uiteindelijk Sequence varianten. 

Tot slot

Als het allemaal waar is van die vier (of meer!) elkaar uitsluitende paradigma's, dan moeten er sporen te vinden zijn in de leerboeken, wikipedia, en wetenschappelijke publicaties. Dit vereist nog nader onderzoek! Maar mijn eerste indrukken zijn dat bijna altijd één paradigma de overhand heeft, en dat feiten uit andere paradigma's maar kort of helemaal niet genoemd worden. Waar vind je een complete beschrijving van DNA die alle paradigma's op een evenwichtige manier verenigt?

Noten

Noten gerangschikt volgens de 4 paradigma's:

• Ancient DNA: "Some of the oldest DNA sequences come from mastodon and polar bear fossils about 50,000 and 110,000 years old, respectively. But a new study published online today in the journal Nature reports the latest in the push for recovering ever more ancient DNA sequences. Samples from a horse leg bone more than 700,000 years old have yielded the oldest full genome known to date". June 27, 2013.  Wiki:  mitochondrial genome of an Ursus deningeri more than 300,000 years old
• Ancient DNA: Towards a million-year-old genome, Nature: So just how long can animal DNA survive? Recent work has modelled the absolute limits of DNA survival, and suggested that DNA more than 1 million years old may be recoverable from very cold environments. Lezen. 
• Ancient DNA: Zie ook mijn blog:  Neanderthaler DNA toont sterke en zwakke plekken van DNA 
• Alternatief DNA: "It has been hypothesized that the earliest life on Earth may have used PNA as a genetic material due to its extreme robustness, simpler formation and possible spontaneous polymerization at 100°C" (wiki)
• Alternatief DNA: Denis A. Malyshev et al (2014) A semi-synthetic organism with an expanded genetic alphabet Nature 15 May 2014 (gaat om de het basepaar d5SICS–dNAM). Toelichting van de betekenis van dit onderzoek: First life with 'alien' DNA. Deze onderzoekers zijn er in geslaagd om hun onderzoek in Nature gepubliceerd te krijgen, en het moet dus wel als doorbraak beschouwd worden.
• Alternatief DNA: Onze eigen prof Piet Borst ontdekte een afwijkende base J in het DNA van Trypanosoma brucei. 
• Alternatief DNA: Albert Eschenmosel (2006) Crystal structure of homo-DNA and nature's choice of pentose over hexose in the genetic system, J Am Chem Soc.
• 'Alternatief DNA': de zgn. DNA Quadruplex structures is een alternatief voor het standaard Watson-Crick model. Zie ook: DNA comes in many forms (1993)
• 'Alternatief DNA':  recent een nieuw 3e basepaar Z-P toegevoegd, geeft een 6-letter alfabet: Evolution of Functional Six-Nucleotide DNA, met dank aan Harry P. [26 nov 15]
• Instabiel DNA: Biochemistry: DNA replication caught in the act, Kenneth A. Johnson. Nature  487,  177–178  (12 July 2012): de bases zijn niet die perfecte paren als Watson en Crick gesuggereerd hebben!
• Instabiel DNA: "Water and oxygen are highly mutagenic to DNA, but essential for life. Hydrolysis and oxidation continuously cause DNA modifications that could become permanently embedded in the genome, as mutation." from Science, 15 Nov 2019 'Cellular survival over genomic perfection'. De auteurs stellen dat "The repair of DNA lesions has a cost: It requires time and cellular resources". Daardoor zullen die cellen overleven die een plafond gesteld hebben aan DNA reparatie. Het meeste DNA (98%) is sowieso niet functioneel. Cellen die alle schade zouden repareren zullen een lagere celdelingssnelheid hebben, en dus in frequentie dalen ten opzichte van cellen die niet tot het uiterste gaan in reparatie.
• Watson en Crick paradigma: Watson en Crick, en alle wetenschappers nadien, hebben nooit een vermoeden gehad van de instabiliteit van DNA. Als Lindahl snel na de publicatie in 1953 zijn gegevens over instabiel DNA had gepubliceerd –dat had technisch gekund–, had dat twijfel kunnen zaaien over de juistheid van het DNA model of aan de geschiktheid van DNA als erfelijkheidsmolecuul. Zeker in 1953. Voeg daar aan toe dat Watson en Crick definitief afrekenden met foute DNA modellen (o.a. die van Linus Pauling!), dan volgt daar uit dat er maar één model correct is. Daardoor gaat niemand na 1953 zoeken naar andere modellen. Ook niet naar alternatieven voor DNA zelf. 
• 
  

Update 15 Nov 2019: kleine update in Instabiel DNA. 

Update 24 nov: kleine update in de tekst en noten over alternatief DNA (triple-stranded en quadruple-stranded vormen van DNA).