Nobelprijswinnaar Ben Feringa maakt een foutje. Over vogels en vliegtuigen.

Ben Feringa in DWDD University

Op 9 januari 2019 trad de Nederlandse Nobelprijswinnar Ben Feringa op in het tweede college van de DWDD University 'De toekomst van de Technologie' als gast van Robbert Dijkgraaf en Matthijs van Nieuwkerk [1]. Hij was aanwezig om zijn eigen werk uit te leggen en te filosoferen over de toekomst van de techniek. Met twee uitspraken van Feringa heb ik een probleem: over vliegen en over fotosynthese.

Volgens Feringa is het heel knap dat vogels kunnen vliegen, maar de mens heeft iets gemaakt dat in de natuur niet voorkomt en dat verre overtreft: een 170.000 kg wegende machine die 500 mensen kan vervoeren met een snelheid van meer dan 900 km/u en meer dan 13.000 km bereik heeft: Boeing 737 / 747. Dat kunnen vogels niet! [18],[33].

Icarus (bron)

Geen mens kan vliegen!

De vergelijking 'vogels vliegen' en 'mensen vliegen' deugt niet. De mens als biologische soort kan niet en zal nooit kunnen vliegen. Ja: vliegtuigen vliegen. Nee: mensen vliegen niet. 'Vliegen' is een actief werkwoord. Vogels vliegen met eigen spierkracht. Mensen worden gevlogen. Mensen –obesitas patiënten en babies– zitten in een vliegtuigstoel. Zitten is een passieve toestand. Passagiers worden vervoerd. Piloten doen zeer verantwoordelijk werk zittend in een comfortabele stoel. En er wordt veel op de automatische piloot gevlogen. Dus: passagiers en piloten vliegen niet zelf. Dat is eigenlijk een foute uitdrukking. Geen mens kan vliegen zonder hulpmiddel. Ieder mens is te zwaar om op eigen spierkracht te kunnen vliegen [2], denk aan het verhaal van Icarus. Een zeer beperkte groep mensen kunnen vliegtuigen bouwen. Maar die kunnen niet een vliegtuig besturen. Een zeer beperkte groep mensen, piloten, kunnen een vliegtuig besturen. Maar piloten kunnen geen vliegtuig ontwerpen of bouwen. Bovendien heeft de piloot geen idee of het vliegtuig waarin ze zitten verborgen gebreken heeft, bijvoorbeeld door slecht onderhoud. De vliegtuigmaatschappij is verantwoordelijk voor onderhoud en voldoende rustperiodes van de piloten. Dus: wie of wat vliegt er nu eigenlijk? De piloot, de automatische piloot of het vliegtuig zelf? Bij een vogel ligt dit veel simpeler: een vogel is eigenlijk een piloot + vliegtuig tegelijk.

Vogels als vliegende machines?

Als we even afzien van bovenstaande complicaties, dan kunnen we vogels beschouwen als vliegende machines, en kunnen we vogels en vliegtuigen vergelijken [18]. Beide zijn op eigen kracht vliegende machines die zwaarder zijn dan lucht en dus naar beneden zouden moeten vallen. Beide hebben vleugels. Beide zijn onderworpen aan aerodynamische wetten en aan de zwaartekracht. Beide verbruiken daarbij energie. Beide hebben een romp en dwars op de romp horizontaal geplaatste vleugels en op het eind een staart. Beide zijn duidelijk gestroomlijnd. We vergeten eventjes de verschillen zoals het feit dat vogels hun vleugels op en neer bewegen.

Een Boeing 737 weegt leeg zo'n 44.000 kg. Dat is ruim 2000x zwaarder dan de 20 kg van de zwaarste vliegende vogel, de Koritrap [4]. Dus een vliegtuig is de zwaarste vliegende machine. Misschien bedoelt Feringa dat het een indrukwekkende technische prestatie is? Waarschijnlijk is het dat. Verderop zal duidelijk worden dat Feringa beter een voorbeeld uit de ruimtevaart had kunnen nemen, mensen op de maan bijvoorbeeld, in plaats van de commerciële luchtvaart, want die moet winst maken met als gevolg: bezuiniging op veiligheid en dus air crashes [43]. 

Maar, de bewering van Feringa is een simplificatie van de vergelijking vogels - vliegtuigen. Het is het helemaal niet zo knap dat een grote zware machine kan vliegen. Een modern passagiersvliegtuig heeft enorme hoeveelheden brandstof nodig om te kunnen vliegen. Bijvoorbeeld: een Boeing verbruikt voor een vlucht van Amsterdam naar New York ruim 19.000 kg brandstof! Over het algemeen betekent een lager gewicht ook een lager brandstof verbruik. Één procent minder gewicht betekent 0,75% minder brandstof verbruik [32]. Een Boeing is een energieverslindende oplossing. En door de CO2 uitstoot ook nog eens slecht voor het klimaat [21]. Alleen al op basis van het gewicht kun je voorspellen dat vogels veel efficiënter zullen zijn dan vliegtuigen.

De simplificatie van Feringa blijkt ook uit twee fatale crashes van het Boeing 737 max 8 toestel.

---

Het drama met de Boeing 737 MAX 8

"This airplane is designed by clowns supervised by monkeys"

NOS 10 maart 2019

• Binnen 5 maanden zijn 2 Boeings 737 MAX neergestort door overeenkomstige problemen. De eerste stortte in zee met 189 doden, en de tweede stortte neer op land met 157 doden. In totaal 346 doden. Oorzaak fatale besturingsproblemen.
  
• 13 maart: ondertussen hebben tientallen landen het luchtruim voor de Boeing 737 MAX gesloten.
• 14 maart: uiteindelijk gaat Boeing overstag en adviseert de toestellen aan de grond te houden
• 16 maart: Er was een probleem met het nieuwe automatische veiligheidssysteem MCAS.
• 6 mei: Boeing verzweeg het MCAS veiligheidssysteem zodat piloten daar niets van wisten, stond niet in de manual.
  
• 10 jan 2020: Boeing medewerker: "This airplane is designed by clowns supervised by monkeys", NewYorkTimes.
• 6 jan 2024: Amerikaanse luchtvaartautoriteit houdt 737 Max 9-vliegtuigen aan de grond (NOS) 
• Boeing moet een boete van $ 2,5 miljard betalen (NOS 8 jul 24)
• Conclusie: Boeing heeft de 737 MAX overhaast op de markt gebracht uit concurrentieoverwegingen, het MCAS systeem was slecht ontworpen, Boeing was niet eerlijk over de eigenschappen van het toestel, waardoor er 2 toestellen onnodig zijn gecrasht en 346 mensen zijn omgekomen (bron). Een veiligheidssysteem heeft het vliegtuig letterlijk naar beneden gehaald.
  

 

TWA flight 900 Boeing 747-100 exploded 1996

---

 

In de lucht blijven

In de lucht blijven en rechtuit vliegen lijkt makkelijk, maar zelfs dat valt tegen: zie de Boeing 737 MAX hierboven [13]). Het vliegvermogen is volledig afhankelijk van draaiende motoren. Vallen die stil, dan is het een zweefvliegtuig geworden en kan alleen maar dalen [44]. In een pikdonkere nacht boven de oceaan is er geen enkel oriëntatiepunt en zijn de piloten geheel aangewezen op hun (soms foutgevoelige) instrumenten [3], [11]. Door een niet functionerende luchtsnelheidsmeter (pitot buizen) is een Boeing 757 in de Atlantische oceaan gestort [27]. Om het vliegtuig horizontaal te houden zijn goedwerkende instrumenten (sensoren) nodig. En die moeten van stroom worden voorzien door goed functionerende stroomgeneratoren. Ook is een goed werkende horizontal stabilizer onmisbaar. Door een niet gesmeerde jackscrew (een schroefdraad) is een vliegtuig in zee gestort en kwamen 88 mensen om het leven. Om de bestemming te bereiken zijn er goed functionerende navigatiesystemen nodig [40].

Hoe zit het met de stabiliteit van een vliegtuig? Het vliegvermogen verdwijnt als een vliegtuig te veel met de neus ophoog wijst of te sterk naar links of rechts helt, of als het te langzaam vliegt. Het valt dan hulpeloos als een baksteen naar beneden. Of het nu goed ontworpen is of niet. De Boeing 737-MAX is niet inherent stabiel [13]. De computer moet het stabiel houden. De gewichtsverdeling voor en achter moet in evenwicht zijn, anders gebeuren er ongelukken. Een vliegtuig kan alleen de vleugels horizontaal houden als er geen turbulentie is, zelfs een groot vliegtuig kan plotseling kantelen naar links of rechts als hij in een zogturbulentie terecht komt [36]. In een gekantelde positie (vleugels staan verticaal) verliest het vliegtuig heel snel hoogte en stort neer. 

En het gebeurt nog al eens dat een vliegtuig in brand vliegt [20]. Kerosine is nogal brandbaar.

 

Ruim voldoende brandstof tanken om je eindbestemming te kunnen bereiken kan geen problemen opleveren zou je zeggen, maar er zijn meerder vliegtuigen gecrasht doordat de brandstoftank leeg was [29], [40]. Ook moest een vliegtuig een noodlanding maken omdat er een groot lek was in de brandstof tank [37]. Ook kan er fatale verontreiniging in de brandstof zitten [44]. Het tegenovergestelde geval is dat een vliegtuig door een emergency moet terugkeren naar het vliegveld van vertrek en te zwaar is om veilig te landen doordat er nog te veel brandstof in de tank zit.

 

Bij het opstijgen moet o.a. het juiste vermogen ingesteld zijn dat past bij het actuele gewicht van het vliegtuig. Is dit niet juist berekent, dan komt het niet van de grond  vóór het eind van de landingsbaan [38].

 

Landen kan ook diverse problemen opleveren. Moderne passagiers vliegtuigen hebben enorm lange, schone(!), geasfalteerde landingsbanen nodig van zo'n 2,5 km [25]. En zelfs dat is nog te kort voor sommigen [19]. De landing komt heel precies omdat grote vliegtuigen niet zo wendbaar zijn, zeg maar logge machines zijn [23],[42]. Vlieg je te langzaam dan val je uit de lucht; vlieg je te snel dan kom je niet tot stilstand voor het einde van de baan; daal je te snel dan raak je de grond voor het begin van de landingsbaan, de vleugels moeten precies horizontaal; de neus moet iets omhoog; flaps moeten goed staan, het landingsgestel moet uitgeklapt zijn. Het gewicht (de lading en bagage) moet evenwichtig verdeeld zijn. Je moet in een voorgeschreven tempo dalen. Daarvoor heb je betrouwbare hoogtemeters nodig. Vooral in het donker ben je geheel afhankelijk van een functionerende hoogtemeter. En die wordt beïnvloed door luchtdrukverschillen. Raken de wielen een tiental meters vóór het begin van de landingsbaan de grond dan kan het toestel in drieën bereken [26]. En soms klappen de landingswielen niet uit (deze zijn tijdens de vlucht ingeklapt). Door laaghangende bewolking boven de luchthaven is landen zeer lastig. Bovendien is er assistentie van de verkeerstoren nodig en diverse instrumenten op de grond om veilig te kunnen landen. Geen wonder dat er vaak crashes gebeuren bij landingen. 

De weersomstandigheden: als de landingsbanen te nat of te glad zijn door regen of sneeuw valt het hele vliegverkeer stil. Idem door dichte mist of storm. Bij windkracht 9 – 10 worden vluchten geannuleerd [9],[22]. Ook grote vliegtuigen dansen dan in de lucht. Vaak moeten ze een doorstart maken (go-around). Ook ijsafzetting op de vleugels is gevaarlijk doordat het vliegvermogen drastisch vermindert ([24],[41]. Berucht is windshear, downburst of microburst (valwinden) waardoor zelfs grote passagiersvliegtuigen als een Boeing uit de lucht kunnen vallen en crashen [35]. Laaghangende bewolking op het vliegveld kan een extra probleem vormen omdat er dan niet op zicht geland kan worden.

Tenslotte: een vliegtuig maakt zo veel lawaai dat Ben Feringa waarschijnlijk niet in de buurt van een steeds drukkere luchthaven als Schiphol zou willen wonen [10]. En zo zijn er meer technische beperkingen van een vliegtuig op te merken [5]. De meeste vogels daarentegen maken nauwelijks lawaai bij het vliegen. Bij roofvogels en uilen is dat zelfs een noodzaak.

Tenslotte is er nog de psychologische factor: de piloot zelf. Door slaapgebrek en oververmoeidheid is meer dan eens een factor in een vliegtuigcrash geweest.

Dus: als je alle complicerende factoren weglaat, en crashes niet meetelt, is het een indrukwekkende technische prestatie dat grote zware vliegtuigen kunnen vliegen.

Maar, wat mij betreft is het grootste probleem dat die vliegtuigen met hun CO2 uitstoot het klimaat op planeet aarde in toenemende mate aan het opwarmen zijn [6]. Dat doen vogels niet! Voorbeeld: een Boeing 747 verbrandt ongeveer 70.000 liter (!) fossiele (!) brandgevaarlijke (!) brandstof voor een enkeltje Amsterdam - New York.
Hier zie je een Nobelprijswinnaar die even 'vergat' dat die fantastische vliegmachines een groot nadeel hebben. Het was misschien maar een losse opmerking, geen onderdeel van een betoog, maar het was duidelijk dat hij zonder enige bedenking een Boeing bewonderde. Als hij het klimaat effect van vliegen echt belangrijk vind, zou hij dat niet als voorbeeld genoemd hebben.

In College Tour (van Twan Huys) [7,8] zegt Ben Feringa dat hij zich bezig houdt met "het maken van moleculen die nooit eerder bestaan hebben". Feringa is dus een soort ingenieur. Ingenieurs willen de natuur 'verbeteren'. De vraag is: is een vliegtuig beter dan een vogel? Voor wie is het beter? Is klimaatopwarming 'beter' voor de mens? Professor Feringa kan een tweede Nobelprijs verdienen door een vliegtuig uit te vinden dat op zonne-energie en/of waterstof vliegt en net zoveel passagiers kan transporteren als een Boeing!

Bewonderenswaardig

Wat ik bewonderenswaardig vind is het feit dat een blind evolutieproces in de loop van miljoenen jaren wezens kan voortbrengen die vliegen zoals vogels, of wezens die vliegtuigen [12] kunnen bouwen.

Wat je ook vindt van de superioriteit van vliegtuigen, vogels hadden 100 miljoen jaar éérder het vliegen uitgevonden. Mensen hebben dat geprobeerd te imiteren en te verbeteren.

De prestaties van een vliegtuig zijn zeer eenzijdig: vliegtuigen kunnen zichzelf niet bouwen, groeien niet, kunnen zich niet voortplanten, kunnen zichzelf niet voeden, kunnen niet zingen. Een vogel kan dat allemaal en nog meer, plus dat ze ook nog vliegen. En vogels hebben geen uitgebreide infrastructuur nodig om op te stijgen en te landen. En zijn veel wendbaarder.

Air crash

Ongelukken met vliegtuigen hebben diverse oorzaken [24,27,29,30,34]. Eén van de meest voorkomende oorzaken zijn menselijke fouten. De dodelijkste ramp ooit in de luchtvaart was de vliegtuigramp op Tenerife waarbij 583 mensen om het leven kwamen. Er was een KLM toestel bij betrokken.

Aan de andere kant: vogels vliegen tegen glas, hoogspanningsleidingen, windmolens (dit zijn obstakels door de mens gebouwd en in de evolutie van vogels nooit bestaan hebben).

 

Fotosynthese

Een tweede voorbeeld dat Ben Feringa gaf is dat de efficiëntie van fotosynthese vreselijk laag is [8]. Dat moet beter kunnen. Bijvoorbeeld zonnepanelen. Dit is ook weer appels met peren vergelijken. Planten zitten niet in de business van elektriciteitsproductie. Ik heb al eerder geblogd over de zgn. lage fotosynthese efficiëntie in het blog over de fysicus Karo Michaelian en de fysicus Robbert Dijkgraaf.
Als onze menselijke ingenieurs zo goed waren om lage concentraties CO2 (want dat is een cruciale factor) af te vangen hadden we succes kunnen boeken met het terugdringen van CO2. Ingenieurs zijn (nog) niet in staat om efficiëntere fotosynthese uit te voeren bij lage CO2 concentraties zoals die nu in de atmosfeer voorkomen. Ter herinnering: die hele klimaat problematiek is door ingenieurs veroorzaakt: o.a. door die wonderbaarlijke vliegende machines.

Conclusie

Feringa wilde voorbeelden van menselijke technologie geven waar je trots op kunt zijn. Dat mislukte. Er gebeuren teveel vliegtuigongelukken waarbij mensen om het leven komen. Bovendien, hoe kun je trots zijn op een uitvinding die enorme hoeveelheden afvalstoffen in de aardse atmosfeer brengt? Feringa's voorbeeld negeerde dit. Het was een slecht voorbeeld. Typerend: er bestaan geen CO2-neutrale vliegtuigen [6]. Wat dan? Plastic is ook geen goed voorbeeld. Medicijnen [16]: Antibiotica? Vaccinatie? Chemotherapie? Verbrandingsmotor? Kernenergie? Computer? Internet? Artificial Intelligence? Kanker immunotherapie? [14]. De meest ongecompliceerde simpele uitvinding aller tijden: de stoel? [17]. Beter was het geweest als Feringa menselijke uitvindingen had genoemd die géén nadelen hebben. En waar je dus terecht trots op kunt zijn. Maar dat is nog niet zo eenvoudig! Welke menselijke uitvinding is superieur aan wat er al in de natuur bestaat en heeft geen nadelen of schadelijke effecten?


Tenslotte: het is onvergefelijk dat Ben Feringa niet is uitgenodigd voor de Paradisolezingen dit jaar. Ik had graag een populaire lezing van hem bijgewoond waarin hij uitlegt waarom zijn onderzoek een Nobelprijs heeft gekregen. Een Nobelprijswinnaar overslaan! Een Nederlandse Nobelprijswinnaar! Onvergefelijk!
 

Updates: de tekst wordt naar aanleiding van vliegtuigcrashes en nieuwe inzichten regelmatig geüpdatet. (laatste: 6 nov 2024)

Vorige blogs over dit onderwerp:

• Vliegen zonder oefenen en zonder leren: pimpelmezen vliegen uit. 19 mei 2014
• Een vreemde vogel 12 dec 2016
• Robbert Dijkgraaf in DWDD college: fotosynthese heeft constructiefoutje 10 January 2017. Onder het blog staan verwijzingen naar vorige blogs over fotosynthese (4x Bas Haring!)
• The Origin of Species by Means of Thermodynamic Selection. Karo Michaelian.  01 May 2018. Fysicus Michaelian had ook al kritiek op de fotosynthese.
• Over het boek van Johan Norberg: 'Vooruitgang, Tien redenen om naar de toekomst uit te kijken' blog 13 February 2018. Een verwant onderwerp is: de nadelen van vooruitgang. Vooruitgang is nooit gratis. Het gaat bijna altijd ten koste van andere zaken. Vooruitgang ten koste van wat? Hoeveel mag het kosten? Is dit vooruitgang: vlees is goedkoop, vliegen is goedkoop? Waarom is het zo goedkoop? [ 4 april 2019 toegevoegd ]
• Aanbevolen lezing: Why are planes built on the edge of failure? door Calvin Rans (Technische Universiteit Delft) 3 mei 2021 "Hoe zwaarder een vliegtuig, hoe meer energie het kost om het te laten vliegen." (Daarom vliegen vogels efficiënter!)

Noten

1. De uitzending is helaas niet meer terug te vinden en mijn eigen opname is verloren gegaan. Ik geef zijn opmerking bij benadering weer en een aanvulling met wat feitjes.
2. Er zijn wel een-persoons 'vliegmachines' die uitsluitend met menselijke spierkracht kunnen vliegen, maar die noemt hij niet. 'man powered flight' is mogelijk: Daedalus Maar dat wordt toch niet als technische prestatie gezien, maar als sport met een hulpmiddel zoals fietsen of schansspringen.
3. Terwijl ik dit schrijf is een Boeing 737 neergestort met 157 mensen aan boord. (NOS, 10 maart 2019). Het toestel was nog maar enkele maanden geleden geleverd aan de luchtvaartmaatschappij. "China houdt Boeing 737 MAX 8-toestellen aan de grond na ramp, TUI vliegt door" (NOS, vandaag). Vliegtuigcrashes zijn dus niet iets uit het verleden. Ze gebeuren nog jaarlijks. NRC: Waarom de Boeings neergingen, 12 april 2019. Op 9 aug 2024 stort er een vliegtuig neer in Brazilië met 61 doden (NOS).
4. Op één punt moet ik toegeven: vooral de grootste vliegtuigen, met name een vliegtuig als de Antonov van 600.000 kg spotten met de zwaartekracht! Het is zeker indrukwekkend dat zoiets kan vliegen. 
5. Nieuws 10 Mar 2019: 'Turbulence injures 30 on flight from Istanbul to New York'. Een ander probleem is dat de kosmische straling (neutronen, protonen) op vlieghoogte groter is dan op het aardoppervlak (bron). Piloten worden dus aan een hogere dosis straling blootgesteld. [14 maart 2019 ]
6. Bestaan er duurzame vliegtuigen? Er bestaan al kleine 2-persoons volledig elektrische vliegtuigjes. Maar zijn die op te schalen? En waar ik me al lang over verbaas: in Godsnaam waarom geen zonnepanelen (folie) op dat enorme vleugeloppervlak van die Boeings? Ze vliegen altijd boven de wolken en hebben dus altijd zon! Er zijn vliegtuigen gecrasht doordat de brandstof op was. Echt gebeurd.
7. College Tour 28 apr 2017. Feringa heeft gewerkt voor Shell vertelt Twan Huys. Zou dat verklaren waarom hij niets geeft om duurzaamheid?
8. College Tour: "Mensen rijden graag auto en we hebben heel weinig alternatief" [28:50]. Zou dat verklaren waarom hij de elektrische auto 'vergeet'?  Fotosynthese [29:10]: "heel weinig efficiënt, minder dan 1% heb ik begrepen. Wij moeten dat veel beter kunnen". Doe het dan!
9. Vandaag op NOS: Slecht weer speelt verkeer parten, tientallen vluchten geannuleerd: Op Schiphol heeft de KLM 62 vluchten geannuleerd vanwege de weersomstandigheden.
10. In het nieuws: "Noorse defensie betaalt flinke compensatie voor lawaai F-35. Na jarenlang geruzie, komt defensie in Noorwegen bewoners bij een vliegbasis tegemoet. De nieuwe JSF-vliegtuigen maken veel meer lawaai dan de bewoners hadden verwacht." (NOS) 13 maart 2019
11. 18 maart 2019: er verscheen een interessant artikel op Kennislink: Twee crashes van de Boeing 737 MAX, toeval of niet? hieruit blijkt: dat er gemiddeld 4,5 keer per jaar een grote ramp gebeurd met een passagiersvliegtuig. Schatting: in totaal vliegen er 20.000 grote passagiersvliegtuigen op aarde rond! Iets om trots op te zijn?
12. Harry merkt terecht op dat een vliegtuig kunnen bouwen nu juist niet zo'n goed voorbeeld is. Beter: een man op de maan zetten? Helaas zijn er 18 bemanningsleden omgekomen tijdens een ruimtemissie (wiki). [15]. Overigens: een eerlijke vergelijking menselijke uitvinding en evolutie zou ook alle lichamelijke gebreken van het menselijk lichaam moeten meenemen. De natuur is ook niet perfect! Ieder organisme heeft te maken met evolutionaire trade-offs. 22 maart 2019 / 31 maart 2019
13. In de krant: "Om te voorkomen dat het vliegtuig in uitzonderlijke situaties te veel achterover helt en vervolgens uit de lucht valt, is er in het vliegtuig een veiligheidssysteem, genaamd MCAS, ingebouwd dat er voor zorgt dat de neus van het vliegtuig naar beneden wordt geduwd." Daarbij gebruikt het een sensor die -opmerkelijk genoeg- enkelvoudig was uitgevoerd. Die sensor ging kapot. Bovendien waren de bouwers zo overtuigd van de onfeilbaarheid van hun systeem dat ze handmatig ingrijpen door de piloot hadden bemoeilijkt of zelfs uitgeschakeld! Het bestaan van MCAS stond niet in de handleiding. Conclusie: een vliegtuig is niet inherent stabiel. [ 24 maart 2019 ] Ook omdat de vleugels niet draaibaar zijn –zoals bij vogels–, blijft een vliegtuig alleen in de lucht als het –binnen een bepaalde hellingshoek– een horizontale positie aanhoudt. De lift die vleugels geven werkt het beste als ze horizontaal staan. zie: Anti-Stall Systems [ 4 april 2019 ]
14. Kankerimmunotherapie waar ik eerder over geblogd heb, leek in sommige patiënten een wondermiddel, maar nu zijn er berichten dat in sommige patienten de tumorgroei juist explosief toeneemt. ('Cancer immunotherapy may have a dark side', Science, 29 Mar 2019)
15. Ruimteafval (space debris) vormt een toenemend gevaar voor de bemande ruimtevaart en communicatiesatelieten. Niemand voelt zich verantwoordelijk om die zooi op te ruimen! Knap hè, die ingenieurs! [1 april 2019 ]
16. Zelfs als geneesmiddelen werken, dan heb je nog het tamelijk onbeheersbare probleem van 140.000 kilo medicijnresten per jaar in ons water. Te duur en technisch te moeilijk om te zuiveren. (nrc) [1 april 2019 ]
17. De stoel: dat is een uitvinding zonder nadelen? Zitten is het nieuwe roken. We bewegen te weinig. [2 april 2019] 
18. Een klein 15 gram wegend Noord-Amerikaans insecten-etend zangvogeltje zwartkopzanger migreert ieder seizoen tweemaal 2500 km. Een Boeing kan dus verder, maar als je het aantal gevlogen km per lichaamsgewicht uitrekent dan winnen vogels het: 210–280 km/gram. Een Boeing haalt 13.000 km met een gewicht van 170.000 kg, dat is 0,076 km/kg of 0.0000764 km/gram. Een vogel is dus 1000x efficiënter! en wint het dus glansrijk! Dat ik daar niet eerder aan gedacht heb! En dat maakt een Boeing tot een hopeloos lompe en domme machine. [ 11 april 2019 ] Is in tekst opgenomen 17 okt 19.
19. Boeing 737 passagiersvliegtuig belandt bij in landing in rivier, NOS 4 mei 2019
20. Dodental door brand in vliegtuig Moskou loopt op naar 41, nrc 5 mei 2019. Aeroflot schrijft dat de motoren van het toestel in brand waren gevlogen.
21. Behalve het hoge startgewicht, is er het bijkomende probleem dat wanneer een vliegtuig vlak na de start een noodlanding moet maken, het eerst veel brandstof moet lozen omdat het simpel te zwaar is en door de wielen zou zakken Vliegtuig in nood dumpt brandstof boven scholen VS, NOS, 15 jan 2020 
22. KLM schrapt 40 vluchten, NOS 8 Feb 2020 
23. Er zijn uitzonderingen die zowel verticaal als horizontaal kunnen vliegen: de helikopter en de Bell Boeing V-22 Osprey, maar die kunnen dan weer geen 500 mensen vervoeren of lange afstanden vliegen. Maar zie: Helicopter crash caught on camera.
    
24. Een passagiersvliegtuig is gecrasht door een laagje van 2,5 cm helder ijs op de vleugels dat vervolgens in de motoren terechtkwamen en die vervolgens uitvielen. youtube: Pilot Betrayed | Terrifying Moments as Both Engines Failed After Takeoff | SAS Flight 751
25. De start- en landingsbaan van Lelystad Airport is verlengd van 1250 meter naar 2,7 kilometer. NOS 16 sep 2020
26. Boeing 737 Shoved Into a Black Hole,  28 okt 2020
27. Crashing Inverted Into the Atlantic Ocean Just After Takeoff, youtube 2 April 2020. oorzaak: wespen hadden genesteld in de buisjes toen het vliegtuig 20 dagen stilstond. 11 nov 2020
28. The record-setting flight of a bat that weighs less than a toothbrush, Nature. 12 Nov 2020 
29. All Engines Shut Down in Mid-Flight | Falling Fast into the Mediterranean Sea, youtube. 31 dec 2020. United Airlines Flight 173 (28 Dec 1978) 11 Jan 2021.
30. De Bijlmerramp (wikipdia) 2 Jan 2021
31. Succesvolle eerste vlucht voor de TU Delft Flying-V, 1 sep 2020 
32. Elektrisch vliegtuig zuiniger dan auto. 27 jun 2021 
33. Het record is ononderbroken 19 uur en 16 minuten vliegen met een Boeing Dreamliner, dat is een afstand van 16.000 kilometer. "Het is volgens hem veel beter om eens in de zoveel tijd een tussenstop te maken. "Eigenlijk zouden vliegtuigen eens in de 4000 à 5000 kilometer moeten stoppen, dat is het meest efficiënt. Maar reizigers willen graag in één keer van A naar B, zonder tussenstops, lang wachten of overstappen." NOS, 20-10-2019. 
34. Een volledige lijst  van alle vliegtuigenongelukken (wiki).  2 feb 2024
35. Aviation accidents - Windshear website met vliegtuigongelukken ingedeeld naar oorzaken. 3 feb 2024
36. 6 February 1991 verloor een militaire Boeing de twee motoren van de linkervleugel doordat het in een heftige wake turbulence terecht kwam (wikipedia) en moest een noodlanding maken. 11 maart 2024 
37. This plane ran out of fuel in the middle of the ocean (educatief filmpje). 11 maart 2024
38. Running out of runway! | Emirates Flight 407 11 maart 2024 
39. Crisis bij Boeing, maar vrees niet: 'vliegen is en blijft superveilig', NOS 14 april 2024 
40. Varig Flight 254. 15 aug 2024 De piloot had een leesfout/typefout gemaakt bij het invoeren van de kompasrichting in de boordcomputer. Ze vlogen boven de Amazone oerwoud toen de brandstof op raakte en ze een noodlanding moesten maken. 
41. IJsvorming mogelijk oorzaak vliegtuigongeluk Brazilië, NOS 7 Sep 2024. Het vliegtuigongeluk in Brazilië waarbij vorige maand 62 inzittenden omkwamen, werd mogelijk veroorzaakt door ijsvorming op de vleugels. 
42. Vergelijk een Boeing met een verbazingwekkende wendbaarheid van libellen! Zie deze video: Dragonflies: Anatomy of the World's Top Predator. 28 okt 2024
43. Bijvoorbeeld: de Parker Solar Probe haalt een snelheid van 690.000 km per uur. Dat is het snelste object ooit door mensen gebouwd. [ 6 nov 2024 ]
44. Vlucht Cathay Pacific 780 vallen beide motoren uit boven zee. Het vliegtuig veranderde in een zweefvliegtuig.