Darwin over vivisectie (herziene versie)

De titel van mijn blog Darwin was tégen vivisectie en vóór de wetenschap van 19 november was niet geheel correct. En dat heeft commentaren opgeleverd. Ook was niet duidelijk dat de inhoud van het blog een weergave was van uitspraken van Darwin, soms letterlijk vertaald, soms een samenvatting, maar zonder mijn eigen mening. Een ongebruikelijk experiment, omdat een blog vrijwel altijd de mening van de blogger bevat. Ik zou nu Darwin's mening over vivisectie als volgt samenvatten:

Darwin vond vivisectie met verdoving van het dier ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek toelaatbaar of zelfs een morele verplichting, maar hij was pertinent tegen dierproeven zonder verdoving, met uitzondering van die experimenten die vereisen dat het experiment zonder verdoving plaatsvindt. Darwin vond dierproeven tbv de medische wetenschap een morele verplichting omdat zonder dierproeven vooruitgang in de medische wetenschap onmogelijk is, en de medische wetenschap is een zegen voor de mensheid.

Een lezer suggereerde dat Darwin vivisectie 'een noodzakelijk kwaad' vond, maar dat vind ik iets te sterk uitgedrukt. Want nergens blijkt dat Darwin bezwaar had tegen dierproeven onder verdoving. Zodra er verdoving wordt toegepast, is er eigenlijk niets aan de hand. Want dan voelen ze geen pijn. 
Maar Darwin maakte een uitzondering voor sommige experimenten waarbij door de aard van het experiment er geen verdoving toegepast kan worden. Hij geeft geen voorbeelden. Tegenwoordig zou je natuurlijk denken aan hersenonderzoek van bewustzijn (!), empathie, spiegelneuronen, verwerken van zintuigelijke informatie inclusief het vermogen pijn te ervaren (!), leerprocessen, geheugen, etc. Dat alles kan moeilijk als het dier geheel of gedeeltelijk onder verdoving is, want verdoving legt de hersenen geheel of gedeeltelijk plat. In Darwin's tijd was dat soort onderzoek waarschijnlijk niet omvangrijk, maar hij zet wel de deur naar onverdoofde dierexperimenten op een kier. En die kier is in de loop van de tijd steeds groter geworden. Iets anders is dat ook al heeft een dier geen pijn, een experiment stress kan opleveren.  De meeste experimenten bij dieren zijn bij de mens niet toelaatbaar. Als die experimenten bij mensen uitgevoerd zou worden noemen we dat een aantasting van de lichamelijke integriteit. Daarnaast spelen zaken als onnatuurlijke huisvesting (een individu in een kooitje los van alle sociale verbanden) een rol. Dat dierexperimenten zo sterk in omvang zouden toenemen heeft Darwin natuurlijk niet kunnen voorzien.

Mijn teleurstelling over Darwin's houding –in moderne bewoordingen– is dat de benefits van dierexperimenten uitsluitend bij de mens liggen, en de costs uitsluitend bij het individuele dier. Dat is onrechtvaardig en onethisch. Met mensen mag je geen (medische) experimenten doen. Een experimentele medische behandeling van een patient moet altijd op genezing gericht zijn. Dus, Darwin's opmerking dat soms andere dieren van het experiment profiteren, maakt het niet zomaar ethisch acceptabel. Immers, het proefdier profiteert er zélf niet van. Het wordt opgeofferd voor anderen. Maar goed, dat zijn moderne gedachten.

Mijn teleurstelling wordt natuurlijk veroorzaakt doordat ik vanuit de 21e eeuw oordeel over iemand in de 19e eeuw. In Darwin's tijd worstelde men nog met slavernij en vrouwenrechten. In Europa was de doodstraf tot ver in de 19e eeuw gangbare praktijk. De tijden waren toen anders.

Tegenwoordig moeten wetenschappers vergunningen aanvragen om dierproeven te doen, het onderzoeksplan ter goedkeuring aanbieden aan Dier Experimenten Commissie (DEC); de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA) controleren alle locaties van vergunninghouders ten minste één keer per jaar; hebben we een hbo specialisme proefdierkundige en is het werken met proefdieren aan vergunning onderhevig volgens artikel 12 van de wet op dierproeven; hebben we een Nationaal Kenniscentrum Alternatieven voor dierproeven (NKCA); Stichting Proefdiervrij, etc. 

Tegenwoordig houden zelfs filosofen zich bezig met het vraagstuk dieren en ethiek: Peter Singer (Animal Liberation), Lori Gruen (Ethics and Animals) en de 'Internet Encyclopedia of Philosophy' heeft een voortreffelijke pagina 'Animals and Ethics'.

Dit alles bestond nog niet in Darwin's tijd. Wat er wél was in het Engeland van Darwin: protest uit de samenleving tegen vivisectie. Darwin zei daarover dat de beschuldigingen van wreedheid tegen dieren na onderzoek onjuist bleken te zijn [1]. Ook was Darwin op de hoogte van het feit dat Hindoes vegetariërs waren en hij kon zich voorstellen dat zij tegen dierexperimenten waren [2]. Maar hij kon zich niet voorstellen dat er in Engeland mensen tegen dierproeven zouden kunnen zijn. De gedachte dat niet-Hindoes, bijvoorbeeld Engelsen, ook vegetariër zouden kunnen zijn, kwam kennelijk niet in hem op. Vegetarisme bestond wel in Engeland [3], maar werd kennelijk nog niet echt serieus genomen.

Al met al: ik vind het buitengewoon lastig om vanuit de 21e eeuw te oordelen over Darwin's houding ten aanzien van vivisectie. Maar ik kan ook niet mijn oordeel onderdrukken. Ik kan niet zeggen dat Darwin voorop liep op het gebied van dierenrechten, ondanks dat hij tegen onnodige wreedheid tegen dieren was [4]. Maar als je bedenkt dat er zelfs nu mensen, zelfs kamerleden [5], in Nederland bestaan die nog niets van vegetarisme snappen, ja het zelfs willen bestrijden, ondanks alle makkelijk toegankelijke informatie, dan kunnen we misschien iets meer begrip opbrengen voor iemand in de 19e eeuw...

Bronnen

1. "Several years ago, when the agitation against physiologists commenced in England, it was asserted that inhumanity was here practised and useless suffering caused to animals; and I was led to think that it might be advisable to have an Act of Parliament on the subject. I then took an active part in trying to get a Bill passed, such as would have removed all just cause of complaint, and at the same time have left physiologists free to pursue their researches—a Bill very different from the Act which has since been passed. It is right to add that the investigation of the matter by a Royal Commission proved that the accusations made against our English physiologists were false." Darwin Online 
2. "It is unintelligible to me how anybody could object to such experiments. I can understand a Hindoo, who would object to an animal being slaughtered for food, disapproving of such experiments, but it is absolutely unintelligible to me on what ground the objection is made in this country." Darwin Online
3. "A prominent advocate of an ethically motivated vegetarianism in the early 19th century was the poet Percy Bysshe Shelley (1792–1822). ... The Vegetarian Society by 1853 had 889 members." (wiki)
4. Zie ook: Darwin was tegen dierenklemmen: zie paragraaf 'Darwin's oproep tegen wreedheid' van mijn eerdere blog.
5. Het antwoord van Jaap Korteweg op de Kamervragen van CDA Kamerlid Jaco Geurts (youtube) geweldig!!!