Slecht onderzoek naar correlatie tussen autisme en atheisme

Taede Smedes

De theoloog Taede Smedes blogde De interessante correlatie tussen autisme en atheïsme over een onderzoek dat op 30 mei in het open access tijdschrift PLOS One [1] verscheen: Mentalizing Deficits Constrain Belief in a Personal God. Uit de discussie op zijn blog blijkt dat eigenlijk niemand het artikel gelezen heeft. Dat heb ik wel gedaan. Wat blijkt? De onderzoekers hebben maar liefst 12 (twaalf ) autistische kinderen en 13 'normale' kinderen in de leeftijd van 12 - 13 jaar maar liefst 4 (vier) vragen over geloof voorgelegd. 

Dit zijn indrukwekkende aantallen! De diagnose [13] van de mate van autisme werd door de ouders gedaan. Ook de Empathie Quotient test werd door de ouders ingevuld. In beide groepen was er maar één meisje, de rest was jongens! Ik zie geen enkele aanwijzing dat de onderzoekers ook maar één proefpersoon zelf hebben gezien.
In een tweede studie hebben de onderzoekers 327 universitaire studenten, waarvan 66% vrouwelijk, internet vragenlijsten laten invullen. Deze studenten mochten zelf hun Empathie Quotient rapporteren (invullen vragenlijst).
In een derde studie deden 706 Amerikanen (63% vrouwelijk) mee aan een internet enquete waarbij ze zelf de Autism Spectrum Quotient test en 10 vragen over geloof in een persoonlijk God invulden.
In een vierde studie deden 452 Amerikanen tegen betaling mee en ook hier moesten de deelnemers (50% vrouw) naast 5 vragen over geloof, zelf de Autism Spectrum Quotient invullen en daarnaast de Reading the Mind in the Eyes test doen.

Ik vind het wetenschappelijk gehalte van de studies nogal teleurstellend. De auteurs vermelden niet in het Abstract en niet in de Results and Discussion dat het om maar 12 autistische kinderen gaat. Dit vinden we helemaal onderaan het artikel in de Materials and Methods (valt niet zo op). Wees eerlijk naar je lezers en stop het niet weg.
Een nog groter bezwaar is dat zelf-reportage aantoonbaar onbetrouwbaar is [2]. De onderzoekers doen alsof mensen altijd eerlijk over zichzelf willen en kunnen rapporteren. Dat is niet zo. In verband daarmee, vind ik het zeer verontrustend dat de onderzoekers geen enkele persoon zélf hebben gezien, laat staan onderzocht. Dus ze hebben de proefpersonen niet geobserveerd in het lab en al helemaal niet 'in het wild'. Zelfs als ze mensen mondeling vragen hadden gesteld, blijft nog steeds het probleem van onbetrouwbare zelf-reportage. Dat los je alleen op door te observeren hoe mensen zich thuis of in de maatschappij gedragen: in de auto, trein, op straat, op het werk, in het gezin, etc. Tonen ze in de praktijk empathie? Houden ze rekening met elkaar? Kunnen ze zich verplaatsen in de andere verkeersdeelnemer? Hoe gedragen ze zich in de politiek? Komen ze op voor eigen belangen of houden ze rekening met andersdenkenden? Dan pas weet je hoe iemand echt is. Observeren! Observeren! Observeren! Biologen doen niet anders als ze diergedrag bestuderen. Het manco geldt voor alle onderzoek dat met zelf-reportage en online enquêtes werkt.

Niet waardevrij

Dan is er nog het sluipende gevaar van niet waardevrije vragen en reportage van de resultaten. De auteurs leggen een relatie tussen 'Mentalizing Deficits' (in de titel van de publicatie) en het geloof in een persoonlijke God. Deficits? Is dat een neutrale term? Volgens het woordenboek is dat een tekort, deficiëntie, of zelfs een handicap. Het zou neutraler zijn als ze 'een lagere score op een vragenlijst' hadden gebruikt. Of: een hoge Autism Spectrum Quotient (ASQ) score. Hoge score en lage score wordt natuurlijk veroorzaakt hoe je de vragenlijst samenstelt en daarmee een karaktertrek definieert. ASQ is geen natuurlijke, biologische grootheid. Als je de vragen anders stelt, scoor je hoger en heb je van iets méér dan anderen. Zo simpel is dat.
Die niet-neutrale term deficits oefent onbewust effect uit als je het met atheïsme in verband brengt. Let op de titel van het artikel : "Mentalizing Deficits Constrain Belief in a Personal God". Dus, door een gebrek kun je niet meer in God geloven, en geloven in God is iets goeds? Dus, door een gebrek aan iets wordt je atheïst! Het toeval wil dat in Amerika geloven in God 'normaal' is zowel in statistisch opzicht (ze zijn in de meerderheid) als normatief (geloven is de norm). Uit onderzoek blijkt dat atheïsten een gediscrimineerde minderheid in Amerika zijn [3]. De terminologie deficits suggereert dat gelovige mensen dat gebrek niet hebben. Gelovige mensen zijn 'normaal'. Nog mooier: ze zijn ook nog meer empathisch. En empathie heeft positieve associaties. Als je dan bedenkt dat Amerikanen sowieso al een lage dunk hebben van atheïsten [3] is het des te belangrijker dat je neutrale termen gebruikt. De onderzoekers waren zich niet bewust van dit gevaar en trapten er in met open ogen.

'Gebrek' is niet neutraal

Taede Smedes blogt over de correlatie tussen autisme en atheïsme, maar autisme is net zo sterk geassocieerd met mannen (Van de 12 'echte' autisten waren er 11 jongens!). Dat laat hij weg. Toeval?  Hebben mannen geen gebrek? Daar denken "we" (mannen) liever niet over na. Smedes neemt het deficit-waardeoordeel over van het artikel: "een gebrek aan de sociaal-cognitieve vaardigheid van mentalizing". Hij vertaalt het met gebrek. Bovendien schrijft hij: "Met andere woorden, gelovigen hebben een normale of sterker ontwikkelde vaardigheid tot mentalizing dan autisten". Let op: 'normale'! Dit versterkt het effect: autisten en atheïsten hebben een gebrek, gelovigen zijn normaal of zelfs beter. Dit woordgebruik is waarschijnlijk onbewust. Dat atheïsten autisten zijn versterkt het positieve zelfbeeld van gelovigen, ten koste van autisten.
Toegevoegd (9 juni): Je vraagt je af: hoeveel sympathie en empathie heeft Taede Smedes met 'autisten'? Het zijn leerlingen die extra hulp op school nodig hebben, net als kinderen met dyslexie. Het lijkt erop dat hem dat niet interesseert en hij deze kinderen 'misbruikt' voor zijn eigen persoonlijke doelen: atheïsten als mensen met een gebrek wegzetten [10], [14].

Grenzen van empathie

In zijn boek Een tijd voor empathie schreef Frans de Waal (2009) 'Empathie heeft een gezicht nodig': de aanblik van iemand die pijn lijdt, activeert pijncircuits (p.93). Maar hoe zit dat als je 'een persoonlijke relatie hebt met God'? God kun je niet zien, dus hoe kun je empathie hebben met God? Nog lastiger: hoe kun je je verplaatsen in de gedachtenwereld, laat staan gevoelswereld van God als God voor ons niet te doorgronden of begrijpen is? (een respectabele opvatting verdedigt door theologen). Lastiger? Nee, het is per definitie onmogelijk om je  in te leven in een onkenbare, onbegrijpelijke God [11]. Heeft God überhaupt gevoelens? God is een mysterie. God is bovendien bovennatuurlijk. De vraag die je moet stellen is: kun je je vergissen bij het inleven in een bovennatuurlijk wezen? Het lijkt me onvermijdelijk voor een bovennatuurlijk wezen. Bij mensen kun je nog feedback krijgen, maar bij een bovennatuurlijk wezen? Hoe kom je daar achter?
Ieder mens heeft grenzen van empathie: wie kan zich verplaatsen in een moordenaar, verkrachter, pedofiel? En hoe zit het met empathie met dieren? In hoeverre kan de proefpersoon zich verplaatsen in de gevoelswereld van het dier? Denk aan de actualiteit: ritueel slachten van dieren, animal cops [7], dus mens-dier relatie in het algemeen. En (niet in volgorde van belangrijkheid): hebben gelovigen door de eeuwen heen empathie getoond voor vrouwen? [9].

Geloof waarin?

Omdat de onderzoekers alleen maar vragen: gelooft U in een persoonlijke God? komen ze nooit te weten of er ook een verband is van empathie en het geloof in spirituele wezens, duivels, demonen, engelen, en geesten [15]. Dat is niet zo ver gezocht aangezien deze in de bijbel voorkomen. Ook het geloof in wonderen zou getest moeten worden. Het zou interessant zijn om dan tevens te vragen of men heeft geloofd, of nog steeds geloofd in elfjes of feeën [12]. Met andere woorden: de reikwijdte van het inlevensvermogen.
Volgens Taede Smedes is het irrelevant of God bestaat. Maar als God niet bestaat zoals een appeltaart bestaat (Klaas Hendrikse), dan 'geloof je in een niet bestaande God'. Maar wat is een gelovige dan aan het doen als hij empathie heeft met God? Dan heeft hij empathie met een fictieve figuur. Misschien is er ook wel een verband met het zich kunnen verplaatsen in fictieve figuren als Gandalf [4]. Duidt dit niet op een overactieve, op hol geslagen empathie? Maar dit soort vragen kwamen niet voor in het lijstje van de onderzoekers! Zou het kunnen dat de onderzoekers liever niets wilden weten over teveel aan inlevingsvermogen?
Boeddhisten geloven niet in een persoonlijke God en kunnen dus geen persoonlijke relatie met God hebben. Als je alle religies mee zou nemen in je onderzoek dan wordt de associatie met empathie wellicht een stuk kleiner.

Grote tekortkoming van associatie studies

De onderzoekers hebben de mate van empathie en de mate van religiositeit onafhankelijk van elkaar getest. Dat zijn twee onafhankelijke variabelen. Dus in de empathie test komen geen vragen voor over religie en in de religietest komen geen vragen voor over empathie. Op die manier kun je achteraf statistische associaties leggen tussen de twee variabelen. Prima. Het probleem is echter dat je een abstracte opvatting van empathie associeert met het hebben van geloof in God. Daardoor kom je er nooit achter wat de specifieke grenzen van empathie van bijvoorbeeld de groep gelovigen zijn! Nooit!
Vertoont empathie sociologische grenzen? D.w.z. vertonen mensen empathie met hun in-group en dis-empathie met mensen van een out-group? Voorbeeld: is er empathie met leden van andere kerken? (ik ben opgevoed in een gereformeerd gezin met de instructie: niet omgaan met katholieken!). Is er empathie met moslims, joden, homoseksuelen (christenen hebben zo veel empathie met homoseksuelen dat ze die willen genezen! [5]). Deze vragen zijn onmogelijk in de huidige onderzoeksopzet. Het resultaat is een romantisch beeld van empathie en van gelovigen. Leuk voor gelovigen, niet leuk voor ongelovigen, maar ook een onrealistisch beeld.

Additionele vragen over uw geloof

Hoe zit het met geloven in een God die niet heeft ingegrepen toen de grote dictators van de wereld hun wandaden uitvoerden en nog steeds uitvoeren (actueel: bloedbad in Syrië). Kun je empathie hebben met een God die Hitler zijn gang liet gaan? Voeg een vraag toe aan het lijstje met geloofsvragen: gelooft U dat God goede redenen had om Hitler 6 miljoen Joden te laten uitroeien? Vraag: empathiseert U met een God die straft via natuurrampen, te beginnen bij de bijbelse zondvloed waarin de gehele mensheid op acht na de verdrinkingsdood stierven (inclusief dieren). Vraag: als U christen bent, empathiseert U met het Palestijnse volk? [8]

Conclusie

Hoe meer je er over nadenkt hoe slechter het onderzoek lijkt te zijn. Het hele onderzoek is gebaseerd op zelf-rapportage wat berucht is vanwege zijn onbetrouwbaarheid [6]. De onderzoekers hebben geen proefpersoon gezien, zodat ze het waarheidsgehalte van de antwoorden niet konden controleren. De centrale vraagstelling is niet neutraal, nl. of een gebrek aan empathie het geloof beperkt. De onderzoekers leggen in hun publicatie (let op de titel!) de nadruk op een gebrek bij atheïsten en autisten, en door implicatie dat gelovigen in dat opzicht 'normaal' zijn. Dat empathie met bovennatuurlijke of virtuele wezens wel eens zeer problematisch kan zijn, dat gelovigen een gebrek aan out-group empathie zouden kunnen hebben, of in een empathie-loze God ('theodicee-God') zouden kunnen geloven, blijft totaal buiten beeld. De vraag moet gesteld worden of 'gelovigen' een overactief, op hol geslagen empathie hebben.

 
update 18 jun 2024: laatste zin aan conclusie toegevoegd.

Noten

1. PLOS One is hetzelfde tijdschrift waarin ook Senapathy (bedenker van de theorie van independent origin of all life) publiceerde: 'Origination of the Split Structure of Spliceosomal Genes from Random Genetic Sequence'.
2. Robert Trivers (2011) Deceit and Self-deception. Fooling Yourself the Better to Fool Others. Geeft daar een uitgebreid overzicht over hoe mensen een positief zelf-beeld creeëren (zelfbedrog).
3. Distrust for Atheists and the New Relevance of Faith. Hoe het met de solidariteit in Amerika is gesteld heeft Michael Moore in zijn documentaires op schokkende wijze zichtbaar gemaakt en tevens Hans Achterhuis en Frans de Waal: gebrek aan empathie in de Amerikaanse samenleving (evolutie.blog.com 18 mei 2010) "Religie (christendom) helpt dus helemaal niet in de strijd tegen egoïsme en materialisme. In tegendeel. De Amerikaanse maatschappij is een egoïstische en onbarmhartige maatschappij ondanks christelijke naastenliefde die in de bijbel gepredikt wordt". Zie alle postscripts als je nog twijfelt!
4. figuren uit: The Lord of the Rings. Smedes stelde het geloven in het bestaan van God gelijk aan het geloven in het bestaan van Gandalf!
5. Homoseksualiteit kan worden genezen! (nu.nl) en: Dominee onder vuur na voorstel 'laat homo's uitsterven' (Trouw)
6. "Most of the measures were self-report (or observer-report in Study 1), which are known to have their limitations" Dus de auteurs weten het, maar kunnen er niet veel aan doen. 
7. CDA heeft zoveel empathie met dieren dat ze onmiddellijk nadat de PVV terugtrad riep dat de animals cops opgeheven moesten worden: nu.nl. CDA wil verbod op vegetarisch kookboek (vegetarisme verkleint dierenleed). Maken gelovigen zich ook druk over de steeds doorgaande ontbossingen in Indonesië waardoor het leefgebied van onze naaste verwante, de orang oetan, vernietigd wordt en het voortbestaan van orang oetans in gevaar komt?  en waardoor er (bijna) dagelijks vele baby orang oetans wezen worden? Hebben ze daar empathie mee?
8. Met dank aan Nand Braam. Zie het bijzonder moedig, indrukwekkend en openhartig betoog van Dries van Agt. 
9. Denk aan het stenigen van vrouwen wegens overspel, eerwraak en vermoorden van vrouwen, geslachtsmutilatie van vrouwen, de 'empathische' houding van de SGP t.a.v. vrouwen, de empathische houding van de RK kerk t.a.v. vrouwen (mogen geen priester, paus, etc worden), en de 'empathische' houding van de R.K. kerk t.a.v. slachtoffers van sexueel misbruik door priesters, het wegpoetsen van de rol van vrouwen uit de kerkgeschiedenis, Augustinus over vrouwen, Eva was de schuld van alles, etc. ... de opsomming kan nog eindeloos uitgebreid worden door historici.
10. vergelijk de uitspraak: atheïsten zijn vaker dyslectisch dan gelovigen. Ik kwam hier op door een lezing van autisme deskundige Steven Degrieck die zei "Hoe beter wij ons kunnen afstemmen op de specifieke noden en behoeften van mensen met autisme, hoe kleiner de kans op dergelijk problematisch gedrag." Ja, natuurlijk! Autistische kinderen zijn kinderen die extra steun en begeleiding nodig hebben! En waarschijnlijk kunnen ze extra begrip en empathie gebruiken! Maar ik werd door Taede totaal op het verkeerde been gezet! Taede ziet autistische kinderen niet als kinderen die extra hulp nodig hebben. (9 juni)
11. Lastiger? Nee, het is per definitie onmogelijk om je  in te leven in een onkenbare, onbegrijpelijke God.  Deze zin toegevoegd op maandag 11 juni. Is er eigenlijk wel aangetoond dat er een relatie is tussen het empathisch vermogen van de gelovige en zijn geloof in God? Zijn het niet totaal twee verschillende zaken?Wat hebben ze eigenlijk met elkaar te maken? Is empathie bevorderend voor het geloof in God? Hoe werkt dat dan?
12. Zo stond er een brief van een meisje van 10 jaar in de vpro gids: "Lief meisje dat in elfjes gelooft, wees niet bang dat je de enige bent. Mijn moeder en ik geloven in (schrik niet): 1. heksen 2. tovernaars 3) elfjes en feeën". Een ander meisje van 10 jaar: "Net als jij praat ik ook tegen ze. Ik zie ze heel vaak: in de klas, in mijn slaapkamer, overal." VPROgids #22. Bidden tot God is eigenlijk ook een vorm van praten tegen een virtueel persoon die er niet is en niet zichtbaar is.
13. Iemand merkte op dat de diagnose 'autisme' wel officieel was vastgesteld, maar dat de ouders het zelf ook nog met een vragenlijst hebben gedaan. (12 juni).
14. Plus dat autisten goede werknemers kunnen zijn onder bepaalde randvoorwaarden (geen storende invloeden). Dit vond ik op de Asperger website: "Door verspreid over het hele land werkgeversbijeenkomsten te organiseren, wil ‘Autisme Ten Top’ de bestaande vooroordelen rond autisme weg te nemen en geïnteresseerde werkgevers, middels praktijkvoorbeelden, te laten zien welke unieke kwaliteiten er schuil kunnen gaan onder het etiket ‘autisme’. Want het is juist hun autisme dat deze mensen in staat stelt een bijzondere aanwinst voor een organisatie te zijn!" (12 juni)
15. De antropoloog Reimar Schefold publiceerde Wees goed voor je ziel: een onderzoek bij een volk in Indonesie waar men animisme praktiseert. Animisme is een religie. "Hun wereld wordt behalve door mensen, dieren en planten, bevolkt door geesten, die van de voorouders en van het bos. Volgens hen heeft alles een ziel." (nrc 16 jun). Die mensen weten wat zielen willen, dus moeten ze een goed inlevingsvermogenof empathie hebben. (17 juni)