Maarten t Hart. Het Christendom is onbijbels

Magdalena
paperback

Naar aanleiding van het nieuwste boek van Maarten 't Hart Magdalena heb ik ook De Schrift betwist [1] gelezen. De Schrift betwist is een bundel essays over de allesoverheersende invloed van het geloof tijdens zijn jeugd in Maassluis. 

Die verhalen zijn als columns in de nrc verschenen. Uitspraken en gewoontes van gelovigen uit zijn jeugd vormen altijd de aanleiding om de Bijbel er op na te slaan om te controleren of het wel klopt. De toon van de verhalen is verontwaardigd als hij ontdekt dat het niet klopt. Vaak zit er humor in de verhalen. En ondanks alle leed die hij in zijn jeugd heeft ondergaan, neemt hij de moeite om zijn stukjes over de bijbel met literatuur te onderbouwen. Doordat het korte stukjes zijn leest het prettig. Je kunt het lezen makkelijk onderbreken omdat het allemaal op zich staande stukken zijn.
Door christenen wordt er uiteraard flink geklaagd en gescholden op 't Hart. Je kunt 't Hart géén new atheist noemen, zijn bijbelkritiek speelde zich af vóór de opkomst van het new atheism [4]. Maarten 't Hart is beter thuis is in de  Bijbel dan menig gelovige en zeker alle new-atheists overtreft hij in Bijbelkennis. Hij vergelijkt bijbervertalingen, slaat talrijke theologische werken er op na. En hij is ook wel eens positief: De Statenvetaling vind hij oneindig veel mooier dan de Nieuwe Vertaling.

De Schrift betwist
paperback

Als je De Schrift betwist gelezen hebt, dan begrijp je hoe zijn jeugd gedomineerd werd door gereformeerde opvoeding. Alles en iedereen in zijn omgeving leefde in het christelijk geloof en geloofde absoluut in de letterlijk waarheid van de Statenvertaling. En dat begon al met een dwingende dagelijkse invloed die je -als kind- niet kunt ontlopen: je vader en moeder. En daarnaast: 2x per zondag naar de kerk, dominees, de mensen uit Maassluis, de bewaarschool (waar hij talloze versjes uit zijn hoofd moest leren), de lagere school, de godsdienstlessen op de middelbare school, de zondagsschool, de jongerenvereniging, enzovoort. Na elke maaltijd las vader een twintigtal verzen uit de bijbel voor. Op die manier werd hij dag in dag uit, jaar in jaar uit geconfronteerd met wonder- en oorlogsverhalen van nomadische volkeren hier 4000 km vandaan, die vijandige buurvolken met zwaarden doorspietsten. Hij betrapt zichzelf op latere leeftijd op het neuriën van psalmen die hij in zijn jeugd op de bewaarschool had geleerd (wat hij overigens met plezier deed). Er was niet te ontsnappen aan de invloed van het geloof. Het was onontkoombaar. Atheïsten bestonden niet. De enigen die afweken waren lieden van een andere kerk. Als je niet alles geloofde was je een slecht mens, liep het slecht met je af. Hij stelde vragen over vreemde, tegenstrijdige en ongeloofwaardige passages in de Statenvertaling. Aan zijn ouders, zijn oom, de dominees, iedereen in zijn omgeving. Hij kreeg geen afdoende antwoorden. Ze kwamen met zwakke antwoorden of ontweken de moeilijkste vragen. De raadsels bleven. Hij las zelfstandig vele malen de bijbel en literatuur eromheen. Er kwamen alleen maar meer vragen bij.

Bijvoorbeeld: hoe kon Jona nu drie dagen overleven in de ingewanden van een vis? Antwoord van zijn moeder: "God had voor die ene gelegenheid een reusachtige vis geschapen" (p.63). 'Moderne' christenen reageren daar op met: dat verhaal moet je symbolisch lezen. Maar schrijft 't Hart: "Wat dan te denken van Mattheus 12 vers 40, waarin Jezus zegt: 'Want gelijk Jonas drie dagen en drie nachten was in de buik van de walvis, alzo zal de Zoon des mensen drie dagen en drie nachten wezen in het hart der aarde.' ... Jezus heeft echt geloofd dat Jona drie dagen en nachten in een vis bivakkeerde." (p.65) Wat doe je daar dan mee? Ook symbolisch lezen?

Dit alles vormen zeer goede redenen om over kritisch over de bijbel en zijn gereformeerde opvoeding te schrijven. Het is dus niet zo dat Maarten 't Hart een leuk onderwerp zocht om daarmee later een beroemd auteur te worden. Nee, de Bijbel was alomtegenwoordig in zijn jeugd. Er viel niet aan te ontsnappen. Hopelijk was die opvoeding met de Statenvertaling in de hand bedoeld om normen en waarden mee te geven aan kinderen en volwassenen. Maar dat gebeurde door middel van wonder- en heldenverhalen die bij hem alleen maar vragen opriepen. In plaats van dat hij een moreel kompas mee kreeg om zijn leven richting te geven, groeide er een steeds grotere afkeer van alles wat met God, bijbel, kerk, kerkvolk, dominees en geloof te maken had.

Evolutie

Deel 2 begint met twee essays over evolutie en schepping. Ik wist dat er in Genesis 1 en 2 twee elkaar uitsluitende scheppingsverhalen stonden. Maar wat ik niet wist is dat in het eerste verhaal God man en vrouw tegelijkertijd schiep (volgens Maarten 't Hart: p.167) en in Genesis 2 wordt éérst Adam en Eva werd uit een rib van Adam geschapen [2],[14]. En in Genesis 2 wordt éérst de mens geschapen en daarna de dieren. Dat is in Genesis 1 andersom. Dat wist ik niet [3]. Die twee scheppingsverhalen "zijn onderling verbluffend tegenstrijdig" (p.167) en dat wordt door christenen verdoezeld en weggepraat.

Logica 

"Wat mij vroeger vooral hinderde was dat je in de bijbel op zoveel tegenstrijdigheden en onwaarschijnlijkheden stuitte die nooit als zodanig erkend werden. Alles wat dwaas en onbegrijpelijk was, werd weggepoetst, exegetisch weggegoocheld, spitsvondig weggeredeneerd." (p.115)
Zo staat er bijvoorbeeld het geslachtsregister van Jezus in de bijbel dat als doel heeft aan te tonen dat Jezus van koning David afstamt. Maar Jozef was niet de vader van Jezus (maagdelijke bevalling van Maria!), dus die stamboom is zinloos. Nog vele andere voorbeelden van onlogica kan men tegenkomen.

Onbijbels

Vele waarheden of praktijken die gelovigen er op na houden komen niet in de bijbel voor. Ze zijn zelf verzonnen. De babydoop is een volledig on-Bijbelse praktijk (p.139). Nergens in het kerstevangelie is sprake van een stal (p.85). Jezus heeft zichzelf nooit als Zoon van God geafficheerd (p.88). Over de Triniteit (de Drie-eenheid) is in de Bijbel niets te vinden (p.158). "Het christelijk dogmatisch denkbeeld der [erf]zonde is in het Oude Testament geheel en al onbekend" (p.355). In het hoofdstukje 'Verdediging is geen aanval' verhaalt 't Hart over een discussie tussen een rabbijn en een dominee, waarin de rabbijn het christendom totaal onderuithaalt.
Er is een merkwaardige tegenstelling tot de neiging om alles in de bijbel letterlijk te nemen en de onbedwingbare neiging om er zaken bij te verzinnen (Mariaverering door de katholieken bijvoorbeeld). Het antwoord van de moeder van Maarten 't Hart op zijn vraag hoe kon Jona drie dagen in de buik van een walvis bivakkeren? was: "God had voor die ene gelegenheid een reusachtige vis geschapen"! (p.63). Hoe konden dinosauriërs op de ark ondergebracht worden? "daar heeft Noach twee eieren van meegenomen." (p.167).

Negeren van geboden

Het letterlijk nemen van Bijbelteksten staat in schril contrast met het negeren van geboden in de bijbel zoals: het voetenwassen (p.104), zes dagen zult Gij arbeiden (vierde gebod), Gij zult geen bloed eten (Het nulde gebod, p.175), je mag geen rente vorderen op uitgezet geld (p.206) en nog veel meer.

Het Christendom is on-Bijbels

"Het Christendom is on-Bijbels" is niet een letterlijke uitspraak van Maarten 't Hart, maar is mijn conclusie uit zijn hoofdstukje 'Gelijk ook wij vergeven'. Als de kern van het Christendom is dat Jezus aan het kruis gestorven is voor onze zonden, dan is dat een on-Bijbelse waarheid. Waarom? "Nooit heeft Jezus gezegd dat hij moest sterven om de zonden van de mens af te kopen" (p.102) [15]. "Jezus zegt elders nimmer dat zijn bloed vergoten wordt 'tot vergeving der zonden'" (p.177) [15]. Maarten 't Hart citeert Jacques Duquesne' boek Jésus en geeft zelf nog enige Bijbelse aanvullingen.
Wie had gedacht dat de kern van het Christendom on-Bijbels was? Voor mij was het in in ieder geval één van de grootste verrassingen van het boek. Maar het is zeker niet de enige verrassing: "de twee grootste heilsfeiten, de kruisdood en de opstanding, nergens in het Oude Testament voorspeld worden." (p.109). En dan dit: als het leerstuk van de Triniteit tot de kern van het christelijk geloof behoort, dan is dat iets dat niet tot de oorspronkelijke grondtekst had behoord, maar in de vierde eeuw na Christus is toegevoegd (p.157). En alsof dat niet genoeg is: dat Jezus Christus de Zoon van God is, is ook later aan de Bijbel toegevoegd (p.147) (alweer een kernstuk van het Christelijk geloof!). Tot slot de zondagsrust: dat de rustdag op zondag valt is een besluit van keizer Constantijn halverwege de vierde eeuw en staat niet in de Bijbel (p.154).

Mijn eigen gedachten

In De Schrift betwist staat voor mij veel nieuws. Ik heb ontzettend veel geleerd over de Bijbel. Ik wist niet dat er zoveel problematische teksten in stonden. Maarten 't Hart haalt bizarre, onbegrijpelijke teksten, regelrechte tegenstrijdigheden van Bijbelteksten onderling, onlogische verhalen, een onoplosbare vertaalproblemen (Aramees, Grieks, Hebreeuws, Nederlands) naar voren. De bijbel is geen consistent geheel. Het lijkt op een verzameling manuscripten die allemaal de corrigerende pen van een eindredacteur ontberen, en waar geen onderlinge afstemming is geweest tussen de verschillende auteurs zelfs wanneer ze dezelfde gebeurtenis rapporteren [6]. Dat je alles in de bijbel letterlijk voor waar aanneemt is daardoor al uitgesloten. Dat de hele bijbel door één en dezelfde persoon geïnspireerd zou zijn, is alleen daarom al uitgesloten. Gezien het feit dat Jezus, de stichter van de wereldgodsdienst zelf geen woord op schrift gesteld heeft, komt alles uit de tweede hand. Verbazingwekkend dat christenen op deze historische onzekerheden hun hele ziel en zaligheid op baseren.

Inspirerend

"De meeste christenen lezen de bijbel als inspirerende literatuur uit een interessante tijd, namelijk die waarin de mensheid zich langzaam naar het monotheïsme wendde." [5]
Je laten inspireren door de Bijbel lijkt fantastisch. Maar het vervelende is dat anderen zich ook door de Bijbel laten inspireren tot allerlei vreselijke dingen zoals geweld, homohaat, de mannelijke superioriteit (de man is het hoofd van het gezin, de vrouw moet gehoorzamen [14]), slavernij, goddelozenhaat, antisemitisme, anti vaccinatie, anti evolutie (creationisme! ID!), anti klimaat, anti milieu, anti dieren. Voor hen is de Bijbel zeer inspirerend!

Kritiek

Maarten 't Hart had hier en daar wel wat positiever kunnen zijn. Bijvoorbeeld: hij had de Bergrede wel wat positiever kunnen beoordelen. Jezus bedoelde het toch allemaal goed met de Bergrede en het is toch een stuk humaner en vredelievender dan alles wat er in het OT staat [7]. Zo zijn er nog een paar voorbeelden waar hij onnodig negatief is. Dat zijn geïsoleerde gevallen. in een enkel essay ('Een heel klein schaapje') zit hij er biologisch naast [9]. De overgrote meerderheid van de essays komen geïnformeerd over en vond ik bijzonder leerzaam.

Competent?

Sommige beginnen alleen al bij het horen van de naam Maarten 't Hart te briezen en te tieren, te vloeken en te spugen, te blazen en te grommen [11]. Is hij een incompetente atheïstische Bijbellezer? Nee: 't Hart heeft een grondige Bijbelkennis [13]. Typerend voorbeeld: in zijn essay 'Heeft Jezus echt bestaan?' raadpleegt hij wel 6 theologische studies, in 'De kruisiging' 4, en in 'Barabbas' 6 werken. Je merkt ook dat hij een intense fascinatie heeft voor kritisch-historische Bijbelstudies: "Ik beveel u dat boek van Vergeer sterk aan. Ik heb het ademloos gelezen". Anders breng je het niet op al die werken te lezen. Soms mist zelfs een theoloog als Kuitert een interessante studie zo merkt 't Hart. Theologen hebben  Grieks en Hebreeuws gestudeerd, maar hebben ons eeuwenlang met verdoezelende vertalingen misleid [8].
Als er iemand iets weet van taal, tekstanalyse, stijl, genre dan is het wel de beroepsschrijver 't Hart. In meerdere hoofdstukjes vergelijkt hij vertalingen van de bijbel. Ook blijkt hier zijn liefde voor de taal en met name de Statenvertaling. Hij is deskundig als hij de techniek van verhalen vertellen van bijbelschrijvers analyseert. Hij leest en analyseert de bijbel vaak als literair werk (fictie).

Slechter gesteld is het met zijn kennis op het gebied van de samenhang van normen en waarden met historische ontwikkelingsfasen van de mensheid [12]. 't Hart vraagt zich niet af waarom een nomadisch woestijnvolk die specifieke geboden en verboden (613 joodse geboden) had. Ik heb zojuist het indrukwekkende en breed georiënteerde: Foragers, Farmers, and Fossil Fuels: How Human Values Evolve van Ian Morris gelezen. Zeer aanbevolen. Ik zoek iets vergelijkbaars dat meer toegespitst is op de Bijbelse volken [10].

Je kunt bezwaar maken tegen de conclusies van 't Hart, je kunt hem uitschelden voor atheïst, en dat is hij uiteraard, maar je kunt niet van hem zeggen dat hij de Heilige Schrift oppervlakkig heeft gelezen. Hij heeft de bijbel kapot gelezen. Maar hij geeft geen kritiek als atheïst, maar op intern-Bijbelse gronden. Hij neemt niet als vertrekpunt dat God niet bestaat of dat Jezus niet bestaan heeft. De Schrift betwist is verplichte literatuur voor iedere Nederlander. Als U het niet in de boekenkast wilt hebben staan, koop dan de e-book versie of leen het desnoods uit de bibliotheek.

Noten 

1. Eerder verschenen als: 'Wie GOD verlaat heeft niets te vrezen' (deel 1) en 'De bril van God' (deel 2). De uitgever vermeld niet op welke edities het nieuwe boek is gebaseerd. In totaal: 121 essays die eerder in NRC verschenen zijn, maar de uitgever vertelt niet wanneer die colums verschenen en of er nieuwe zijn (tenminste de laatste is nieuw gezien de tekst), en aangevuld met PS-jes n.a.v. lezer reacties. Voor zover ik heb kunnen achterhalen moeten de essays tussen 1999 en 2002 verschenen zijn. Volgens de 3 copyright data zou deel 1 in 1997 en deel 2 in 2002 verschenen zijn en het huidige boek in 2003. Mijn exemplaar is de tweede druk juni 2010. Ik heb zowel de paperback als de ebook versie (zeer handig voor het doorzoeken!). Bij google books kunt U het boek ook vinden (is gebaseerd op de ebook versie).
2. Die volgorde wordt natuurlijk aangegrepen (zelfs in het NT: Paulus) om de man superieur te verklaren!
3. In de Nederlandse wikipedia staat die tegenstrijdigheid weggestopt in een tussenzinnetje. Er wordt geen systematisch vergelijking gemaakt van Genesis 1 en 2. Een 'cover-up'.
4. New-atheisme begon in 2004 met 'The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason' van Sam Harris.
5. Een commentator op mijn blog donderdag 11 juni. 
6. je ziet dat tegenwoordig meestal in een wetenschappelijk boek dat door meerdere auteurs geschreven is: een heterogeen geheel met veel overlap en geschreven uit verschillende gezichtspunten.
7. Waar Jezus de predestinatieleer tegenspreekt krijgt hij een complimentje van 't Hart, ("Jezus hangt de naïeve, maar beminnelijke opvatting aan dat wie goed doet, goed ontmoet") maar tegelijk klaagt hij dat Jezus met beloning werkt (p.326-327).Het zwakste hoofdstukje is 'Jezus volgens de DSM-IV' wat beneden peil is.
8. "Het is zo enorm leerzaam om de vier evangeliën in de vertaling van Warren en Molegraaf te lezen, dat je er naar snakt om ook de rest van het Nieuwe Testament in een vertaling van hun hand te kunnen bestuderen. Ook zou ik dolgraag een vertaling van het Oude Testament bezitten die zo letterlijk mogelijk de grondtekst weergeeft". (p.260). Dit zijn woorden van iemand die meer dan een oppervlakkige belangstelling heeft voor de bijbel.
9. Hij vindt schapen domme dieren, maar vergeet dat schapen in de bijbel 2000 – 3000 jaar minder domesticatie achter de rug hebben en een veel natuurlijker levenswijze hadden dan de tegenwoordige doorgefokte schapen. Hij vergeet dat veel herbivoren in kuddes leven (zebra's, gnoes, olifanten...) en dat een kuddediermentaliteit een overlevingsstrategie is (roofdieren!). 256–258. 
10. Volgens de FFF-indeling van Ian Morris zouden de volkeren in de bijbel ingedeeld moeten als foragers (jagers/verzamelaars) of farmers (landbouwers, veetelers) of een mengvorm daarvan (extensieve veeteelt, rondtrekkende veehouders, denk aan: kamelen, runderen, schapen, geiten). Paarden komen volgens mij niet voor in de bijbel. Er waren geen sappige weilanden zoals in Nederland, het waren droge warme streken en daarom moesten ze wel rondtrekken. Abraham bivakkeerde in tenten. De aanwezigheid van steden in de bijbel wijst op een productieve landbouw en veeteelt die steden van voedsel konden voorzien.
11. Dat dit een vooroordeel tegen de atheïstische 't Hart is blijkt als dergelijke reacties ontbreken bij protestantse dominees als Klaas Hendrikse en Edward van der Kaaij die soortgelijke of zelfs extremere beweringen doen. (zie: Trouw 13 juni 2015 Marijke Laurense: "'Jezus saai?' Hij was heel revolutionair". In dat interview blijkt dat van der Kaaij het bestaan van Jezus verwerpt; iets wat 't Hart niet eens doet). [16 jun 2015]
12. Excuses: in het hoofdstuk "De ethiek van os en ezel" (p.179) legt hij het verband tussen de ethiek en het feit dat ze landbouwers en veetelers waren: 'veehoudersethiek' wat met name tot uitdrukking komt in het tiende gebod. Maar hoe zit het met de rest van de Tien Geboden? Zijn die ook verklaarbaar als veehoudersethiek? Wie weet het? [zaterdag 20 juni]
13. Zijn Bijbelkennis is bijvoorbeeld beter dan oud-huisarts en emeritus hoogleraar Prof. dr. D. Post die in de opinie pagina van Trouw 20 juni opmerkt dat het bevreemdend is dat Luther zo min dacht over gehandicapten, terwijl Jezus toch gezegd had dat je voor de zieken moest zorgen. Post weet kennelijk niet dat God een hekel had aan invaliden, zoals 't Hart beschrijft in het hoofdstukje 'Vanwege de engelen'. [21 juni 2015]
14. In Genesis 2:18 staat: "The LORD said "It is not good for the man to be alone. I will make a helper suitable for him." (vele vertalingen) Maar de NET Bible vertaalt: "The LORD God said, "It is not good for the man to be alone. I will make a companion for him who corresponds to him." Een verschillende vertaling met grote gevolgen: in het eerste geval zijn man en vrouw ongelijk en in het andere gelijk! Daar moet je dus een moraal op baseren. [28 juni 2015]
15. Als je slordig leest kun je 'bewijzen' vinden zoals: "Hij is aan de mensen gelijk geworden. En als mens verschenen heeft Hij zich vernederd; Hij werd gehoorzaam tot de dood, de dood aan een kruis." (Filippenzen 2:7-8, WV1995). "Hoewel hij zijn Zoon was, heeft hij moeten lijden, en zo heeft hij gehoorzaamheid geleerd." (Hebreeën 5:8, NBV2004)". Maar daar staat niet dat hij voor onze zonden stierf! Dus voorlopig heeft Maarten 't Hart gelijk. [toegevoegd: 30 nov 2016]